JOSE ORTEGA Y GASSET: ΠΟΙΟΣ ΚΥΒΕΡΝΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, το επανέλαβα πολλές φορές, έφερε αυτομάτως την εξέγερση των μαζών. Από μια ωρισμένη οπτική γωνία τούτο το γεγονός παρουσιάζει και την ευχάριστη όψη του. Όπως ήδη εσημειώσαμε, η εξέγερση των μαζών ταυτίζεται με την μυθική επέκταση που έχει γνωρίση η ανθρώπινη ύπαρξη στην εποχή μας. Αλλά η αντίστροφη όψη του αυτού φαινομένου είναι τρομακτι­κή: είναι η απομείωση του ήθους της ανθρωπότητας. Ας εξετάσωμε τούτο το τελευταίο από νέες όψεις.

1
Η ουσία ή ο χαρακτήρας μιας νέας ιστορικής περιόδου είναι το αποτέλεσμα εσωτερικών μεταβολών — του ανθρώπου και του πνεύματος του' ή εξωτερικών μεταβολών — τυπικών, και γι' αυτό, μηχανικών. Ανάμεσα σ' αυτές τις τελευταίες, η σπουδαιότερη, σχεδόν χωρίς αμφιβολία, είναι η μετατόπιση της ισχύος. Αλλά τούτο συνεπιφέρει και την μετατόπιση του πνεύματος.
Συνεπώς, όταν ξεκινάμε να·ερευνήσωμε μια περίοδο με σκο­πό να την κατανοήσωμε, ένα από τα πρώτα ερωτήματα μας πρέπει να είναι το εξής: ποιος κυβερνάει στον κόσμο, κατ' αυτή την εποχή; Μπορεί την εποχή αυτή η ανθρωπότητα να είναι σκορπισμένη σε διάφορες ομάδες χωρίς καμιά επικοινωνία με­ταξύ τους, σχηματίζοντας κλειστούς, ανεξάρτητους κόσμους. Στις ήμερες του Μιλτιάδη, επί παραδείγματι, ο μεσογειακός κόσμος δεν εγνώριζε την ύπαρξη του κόσμου της Άπω Ανατολής. Σε τέτοιες περιπτώσεις θα πρέπει να απευθύνωμε το ερώτημα μας «Ποιος κυβέρνα στον κόσμο;» προς κάθε χωριστή ομάδα.
Αλλά από τον δέκατο έκτο αιώνα, η ανθρωπότητα μπήκε σε μια τεράστια ενοποιητική διαδικασία, η οποία στις ημέρες μας έφτασε στα έσχατα όριά της. Δεν υπάρχει τώρα τμήμα της αν­θρωπότητας που να ζη χωριστά — δεν υπάρχουν νησιά ανθρώπι­νης ύπαρξης. Συνεπώς, από αυτόν τον αιώνα και εφεξής, θα λέ­γαμε πως όποιος κυβέρνα τον κόσμο, ασκεί πράγματι εξουσιαστική επίδραση στο σύνολο του πλανήτη. Αυτός ήταν ο ρόλος που έ­παιξαν οι ομοιογενείς ομάδες, που σχηματίσθηκαν από ευρωπαϊ­κούς λαούς,κατά τους τελευταίους τρεις αιώνες. H Ευρώπη ή­ταν ο κυβερνήτης, και κάτω από την δική της ενότητα προστα­γής έζησε ο κόσμος κατά τρόπο ενοποιητικό, ή τουλάχιστο ενω­νόταν προδευτικά.
Τούτος ο τρόπος ύπαρξης έχει τον γενικό ρυθμό της «Σύγ­χρονης Εποχής», μια άχρωμη και ανέκφραστη ονομασία, κάτω από την οποία κείται κρυμμένη τούτη η πραγματικότητα: η ε­ποχή της «Ευρωπαϊκής ηγεμονίας».
Με το «κυβερνά» δεν εννοούμε εδώ κατ' αρχήν την άσκηση της υλικής ισχύος, της φυσικής καταπίεσης. Εδώ προσπαθούμε να αποφύγωμε ανόητες έννοιες, τουλάχιστο τις πιο χοντρές και τις πιο προφανείς. Αυτή η σταθερή, κανονική σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους, που είναι γνωστή ως«κυβέρνηση» ποτέ δεν στηρίζεται στη δύναμη' το αντίθετο, ε­πειδή ακριβώς ένας άνθρωπος ή ομάδα ανθρώπων ασκεί την κυ­ριαρχία, έχουν στη διάθεση τους τούτο το κοινωνικό όργανο ή μηχανισμό που λέγεται«δύναμη». Οι περιπτώσεις όπου σε πρώ­τη ματιά η δύναμη φαίνεται να είναι η βάση της κυριαρχίας, με μια εγγύτερη διερεύνηση παρουσιάζονται ως τα καλύτερα παρα­δείγματα για την απόδειξη της θέσης μας. Ο Ναπολέων ωδήγησε μια επιθετική στρατιωτική δύναμη εναντίον της Ισπανίας, διατήρησε την επίθεση του για κάμποσο καιρό, αλλά στην ουσία ποτέ δεν εκυβέρνησε την Ισπανία,ούτε για μια ημέρα. Και τού­το, μολονότι είχε τη στρατιωτική δύναμη, και ακριβώς επειδή την είχε.
Είναι απαραίτητο να διακρίνωμε ανάμεσα σε μια δια­δικασία κατάκτησης και σε μια κατάσταση κυβέρνησης. Κυβέρ­νηση είναι η κανονική άσκηση της εξουσίας και στηρίζεται πάν­τοτε στη δημόσια γνώμη, τόσο σήμερα όσο και χίλια χρόνια πριν,τόσο στους Άγγλους όσο και στους Βουσμάνους. Ποτέ του κανέ­νας δεν εκυβέρνησε σ' αυτή τη γη, παρά μόνο ουσιαστικά στη­ριζόμενος στη δημόσια γνώμη.
Μπορεί να σκεφθή κανείς πως η κυριαρχία της δημόσιας γνώμης ήταν επινόηση του δικηγόρου Νταντόν, στα 1789, ή του Θωμά του Ακινάτη κατά τον δέκατο τρίτο αιώνα. Η έννοια αυ­τής της κυριαρχίας μπορούσε να έχη ανακαλυφθή στον έναν ή στον άλλο τόπο, στον ένα ή τον άλλο χρόνο, αλλά το γεγονός ότι η δημόσια γνώμη είναι η βασική δύναμη που παράγει το φαι­νόμενο της κυριαρχίας στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι τόσο πα­λαιό και τόσο διαρκές όσο και η ανθρωπότητα. Στη φυσική του Νεύτωνος η βαρύτητα είναι η δύναμη που παράγει την κίνηση. Και ο νόμος της δημόσιας γνώμης είναι ο παγκόσμιος νόμος της βαρύτητας στην πολιτική ιστορία. Χωρίς αυτήν η επιστήμη της ιστορίας θα ήταν αδύνατη. Από εδώ πηγάζει και η οξεία παρατήρηση του Χιούμ, πως ο σκοπός της ιστορίας συνίσταται στο να αποδείξη πως η κυριαρχία της δημόσιας γνώμης, μακριά από του να είναι μία ουτοπική φιλοδοξία, πάντοτε εκδηλώνεται ως ένα α­πό τα χαρακτηριστικά των ανθρώπινων κοινωνιών. Ακόμη και αυτός που προσπαθεί να κυβερνήση με γενίτσαρους εξαρτιέται από τη γνώμη τους και από τη γνώμη που έχουν οι υπόλοιποι κάτοι­κοι γι΄ αυτούς.
Είναι αλήθεια πως δεν μπορεί να κυβερνήση κανείς με γενίτσαρους. Όπως είπε ο Ταλλεϋράνδος στον Ναπολέοντα: «Μπο­ρείς να κάνης το παν με τις ξιφολόγχες,κύριε μου, εκτός από το να καθίσης επάνω τους». Και το να κυβερνάς δεν είναι το άρπαγμα της εξουσίας, αλλά η γαλήνια άσκηση της. Με μια λέξη, να κυβερνάς σημαίνει να κάθεσαι, να είσαι στον θρόνο σου, στην καθέδρα, στο υπουργικό γραφείο, στον πρωθυπουργικό θώκο. Αν­τίθετα προς αυτό που υποθέτει μία οπτική απλοϊκή καιεπιφυλλιδογραφική, το να κυβερνάς δεν είναι τόσο ζήτημα βαρειού χεριού όσο σταθερού... θώκου. Το Κράτος είναι, εν τέλει, το κράτος της δημόσιας γνώμης,μια θέση Ισορροπίας.
Αυτό που συμβαίνει είναι ότι ενίοτε η δημόσια γνώμη είναι ανύπαρκτη. Μία κοινωνία χωρισμένη σε διαφωνούσες ομάδες, όπου ημία διαγράφει την άλλη στο επίπεδο της δημόσιας γνώμης, δεν αφήνει χώρο για να συσταθή η κυβερνητική ισχύς. Και καθώς «η φύση απεχθάνεται το κενό», ο κενός χώρος ο αφημένος από την απουσία δημόσιας γνώμης γεμίζει με την κτηνώδη βία. Και τότε το πολύ που έχει να κάμη τούτη,είναι να παρουσιάζεται ως υποκατάστατο της προηγούμενης κατάστασης.
Συνεπώς, αν επιθυμούμε να διατυπώσωμε τον νόμο της δημό­σιας γνώμης ως νόμο της ιστορικής βαρύτητας, θα λάβωμε υπ' όψη τις περιπτώσεις όπου αυτή είναι απούσα και τότε θα φτάσωμε σε μια φόρμουλα που είναι πασίγνωστη, τιμημένη, και καθαρή κοινοτοπία: δεν μπορεί να υπάρχη εξουσία σε αντίθεση προς την δημόσια γνώμη.
Τούτο μας καθιστά ικανούς να αντιληφθούμε πως κυβέρνη­ση σημαίνει κυριαρχία μιας γνώμης, και συνεπώς ενός πνεύμα­τος' τούτη η κυβέρνηση δεν είναι, σε τελευταία ανάλυση, τίποτε άλλο από μια πνευματική δύναμη. Αυτό βεβαιώνεται με ακρί­βεια από τα δεδομένα της Ιστορίας. Όλη η πρωτόγονη κυβέρ­νηση έχει έναν «Ιερό» χαρακτήρα, διότι στηρίζεται στη θρησκευ­τικότητα και η θρησκευτικότητα είναι η πρώτη μορφή υπό την οποία εμφανίζεται αυτό που κατόπιν θα γίνη πνεύμα, ιδέα, γνώ­μη· μ' ένα λόγο, το άϋλο και το πέραν του φυσικού. Κατά τον Με­σαίωνα το ίδιο φαινόμενο αναπαράγεται σε μεγαλύτερη κλίμα­κα. Το πρώτο Κράτος ή η πρώτη δημόσια εξουσία που σχηματί­στηκε στην Ευρώπη είναι η Εκκλησία, με τον ειδικό, καλώς ωρισμένο χαρακτήρα της «πνευματικής δύναμης». Η πολιτική ε­ξουσία μαθαίνει από την Εκκλησία πως και αυτή, επίσης, κατά την προέλευση της είναι μία πνευματική εξουσία, όπου κυριαρ­χούν ωρισμένες ιδέες, και έτσι δημιουργείται η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του γερμανικού Έθνους. Έτσι προκύπτει ο αγώνας ανάμεσα σε δύο δυνάμεις, οι οποίες καθώς δεν έχουν διαφορά στην ουσία (καθώς αμφότερες είναι πνευματικές) φτάνουν σε μια συμφωνία, όπου η καθεμία περιορίζεται σε μία κατηγορία χρόνου΄ στο έγχρονο και στο αιώνιο. Η έγχρονη εξουσία και η θρησκευ­τική εξουσία είναι εξίσου πνευματικές, αλλά η μια είναι το πνεύμα του χρόνου, — η δημόσια γνώμη περιωρισμένη και μεταβαλ­λόμενη μέσα στον κόσμο΄ ενώ η άλλη είναι το πνεύμα της αιωνιό­τητας — η γνώμη του θεού, η άποψη του θεού για τον άνθρω­πο και το πεπρωμένο του.
Οπότε όταν λέμε: κατά μια δεδομένη περίοδο, ένας τέτοιος άνθρωπος, ένας τέτοιος λαός ή τέτοια ομοιογενής ομάδα λαών κυ­βερνούν,είναι το ίδιο πράγμα σα να λέμε: σ' αυτή τη δεδομένη στιγμή κυριαρχεί στον κόσμο ένα τέτοιο σύστημα γνώμης — ιδέες, προτιμήσεις, φιλοδοξίες, σκοποί.
Πως πρέπει να νοηθή αυτή η κυριαρχία; Η πλειονότητα των ανθρώπων δεν έχει γνώμη, και τούτη πρέπει να τους μεταγγισθή από έξω, όπως τα λάδια στη μηχανή. Έτσι είναι απαραί­τητο μερικά πνεύματα, όποια και να είναι, να κατέχουν και να ασκούν εξουσία, ώστε αυτοί που δεν έχουν γνώμη — η πλειονό­τητα — να αρχίσουν να έχουν γνώμη. Διότι χωρίς γνώμη, η κοινή ζωή της ανθρωπότητας θα είναι χάος, ένα Ιστορικό κενό, όπου θα της λείπη οποιαδήποτε οργανική δομή. Συνεπώς, χωρίς μια πνευματική δύναμη, χωρίς κάποιον να κυ­ριαρχή,και στο βαθμό που τούτο λείπει, βασιλεύει το χάος επάνω από την ανθρωπότητα.Και όμοια, κάθε μετατό­πιση δύναμης, κάθε αλλαγή εξουσίας, προϋποθέτει αλλαγή στις γνώμες, και συνεπώς τίποτε λιγώτερο από μια αλλαγή της ιστορικής βαρύτητας.
Ας επιστρέψωμε από εκεί που ξεκινήσαμε. Για αρκετούς αιώνες ο κόσμος κυβερνήθηκε από την Ευρώπη, από μια ομάδα λαών με συγγενικό πνεύμα. Κατά τον Μεσαίωνα δεν υπήρχε τέ­τοια κυριαρχία στα εγκόσμια πράγματα.Έτσι συνέβαινε σε όλους τους μεσαίωνες της ιστορίας. Γι' αυτό ακριβώς τούτοι παρου­σιάζουν ένα σχετικό χάος, και ένα σχετικό βαρβαρισμό, μια ελλειπτική δημόσια γνώμη. Υπάρχουν εποχές που οι άνθρωποι α­γαπούν, μισούν,επιθυμούν, απεχθάνονται' 'ολα τούτα χωρίς όριο' αλλά από την άλλη μεριά, δεν υπάρχει δημόσια γνώμη. Α­πό αυτές τις εποχές δεν λείπει η γοητεία. Αλλά στις μεγάλες ιστορικές εποχές, αυτό από το οποίο ζη η ανθρωπότητα είναι η δημόσια γνώμη, και συνεπώς κυβερνά η τάξη. Πέρα από τον Μεσαίωνα βρίσκομε επίσης μια περίοδο όπου, όπως και στη Σύγ­χρονη Εποχή, είναι κάποιος που κυβερνά,μολονότι μόνον σε ένα περιωρισμένο τμήμα του κόσμου: Είναι η Ρώμη, ο μεγάλος ο­δηγός.Ήταν αυτή πού έβαλε τάξη στη Μεσόγειο και στις γύ­ρω της χώρες.
Σ' αυτά τα μεταπολεμικά χρόνια αρχίζει να ακούγεται ο­λοένα και περισσότερο πως η Ευρώπη έπαψε πια να κυβερνά τον κόσμο. Έχει κατανοηθή πλήρως η σοβαρότητα αυτής της διάγνωσης; Βεβαίως έτσι αναγγέλλεται η μετατόπιση της ισχύος. Προς ποιά κατεύθυνση; Ποιος θα διαδεχθή την Ευρώπη στην κυβέρνηση του κόσμου; Είναι όμως τόσο βέβαιο πως κάποιος πρό­κειται να την διαδεχθή; Και αν κανείς δεν την διαδεχθή, τί πρό­κειται τότε να συμβή;

(JOSE ORTEGA Y GASSET: H εξέγερση των μαζών, βιβλιοπωλείο "Δωδώνη" 1972.)