ΑΝΤΡΕ ΜΑΡΛΩ:ΑΝΤΙΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

Κατοικούσα στη Βουλώνη, στο μεγάλο σπίτι ολλανδικού ρυθμού,όπου αργότερα η μικρή Δελφίνη Ρενάρ λίγο έλειψε να τυφλωθή από τις εκρηκτικές βόμβες του O.A.S [1]. Θα ήταν ασφαλώς περασμένες εννηά γιατί η καλοκαιρινή βραδιά σκοτείνιαζε αρκετά πάνω από τη σκοπιά-καταφύγιο που είχαν χτίσει οι Γερμανοί σε μια γωνιά του κήπου. Το τηλέφωνο χτύπησε.

-Έχω ένα σπουδαίο μήνυμα για σας, μου είπε ένας από τους συνηθισμένους συνομιλητές μου, Μπορείτε να με δεχθήτε σε μια - δυο ώρες;

-Βεβαίως.

-Θα περάσω κατά τις ένδεκα.

Στις ένδεκα ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο σταμάτησε μπροστά στο σπίτι. Πήγα ν' ανοίξω. Ήμασταν μόνοι. Δεν είχε διαβή το κατώφλι του μεγάλου σπουδαστηρίου που ήταν ακόμη αμυδρά φωτισμένο. 

-Ο στρατηγός ντε Γκωλ σας ρωτά, εν ονόματι της Γαλλίας, αν θέλετε, να τον βοηθήσετε.

Η φράση ήταν περίεργη. Ωστόσο στο Λονδίνο, ένας από τους πρώτους λόγους του στρατηγού στους αξιωματικούς ήταν κάτι τέτοιο: "Κύριοι, ξέρετε ποιο είναι το καθήκον σας" Και σήμερα τέτοιος ήταν ο τόνος.

-Δεν τίθεται , βεβαίως, ζήτημα, αποκρίθηκα.

-Θα σας πω αύριο την ώρα. 

Μούσφιξε το χέρι. 

Το αυτοκίνητο που είχε κάνει στροφή , έφερε βόλτα το μικρό οχυρό και χάθηκε προς τον Σηκουάνα.

Ήμουν έκπληκτος. Όχι υπερβολικά: έχω την τάση να θωρώ τον εαυτό μου χρήσιμο... Αλλά μετά την πρώτη μου απόδραση, τον Νοέμβριο του 1940, είχα γράψει στον στρατηγό ντε Γκωλ' οι Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις δεν διέθε­ταν ασφαλώς αεροπόρους με τη σέσουλα. Καμιά απάντηση. Επειδή είχα μάθει πως είχε απομακρύνει τον Πιέρ Κοτ, υπόθεσα πως εξαιτίας του πολέμου στην Ισπανία η συνδρο­μή μου δε θα του ήταν ευπρόσδεκτη. Χωρίς, ωστόσο, να πι­κραθώ, γιατί αργότερα οι μακί μας, πριν από τη δημιουργία της μεραρχίας Αλσατίας-Λωρραίνης, είχαν πάντα τη βοήθεια του στρατηγού Καινίγκ — συνεπώς, τη δική του. Με κάλεσαν στο υπουργείο Στρατιωτικών. Στον προθάλαμο συν­άντησα έναν εγκάρδιον επισκέπτη με έξυπνους και λεπτούς τρόπους, που μου κίνησε την περιέργεια, γιατί μ' όλο που φορούσε πολιτικά, μάντευα τον στρατιώτη. Σε λίγο τον ζή­τησαν: ήταν ο στρατάρχης Ζουέν.

Το γραφείο, που ανήκε άλλοτε στον κόμιτα Νταρύ[2] , επιπλωμένο μεγαλοπρεπέστατα σε στυλ Αυτοκρατορίας, είχε δοθή στον Παλεφσκί. Από την άλλη πλευρά της επιβλητι­κής σκάλας, ένα γραφείο αναμονής όπου κάθονταν οι υπασπιστές του ντε Γκωλ, βρισκόταν πριν από το γραφείο του στρατηγού. «Ακόμη δεν τακτοποιηθήκαμε...» μου είπε ένας από τους αξιωματικούς που ήταν φίλος μου. Υπήρχε μέσα εκεί κάτι το επίσημο και σιωπηλό που μ' έκανε να συλλογι­στώ τις αίθουσες αναμονής των ρωμαίων υπάτων. Το τηλέ­φωνο κλήσεως σήμανε ταυτόχρονα με την ώρα. Με μπάσανε σ' ένα δωμάτιο όπου μεγάλοι επιτελικοί χάρτες κρεμασμένοι στους τοίχους του έδιναν μια ατμόσφαιρα εργασίας. Ο στρατηγός μου έγνεψε να καθήσω δεξιά στο γραφείο του.

Είχα διατηρήσει ακριβή ανάμνηση της μορφής του: στα 1943, ο Ραβανέλ, αρχηγός τότε των groupes francs[3] μου είχε δείξει τη φωτογραφία του που έρριξαν με αλεξίπτωτα. Από το μπούστο του δεν μπορούσαμε να μαντέψουμε πως ο στρατηγός ήταν τόσο ψηλός. Σκέφθηκα τους αντιπροσώπους του Tiers Etat[4] όταν είδαν για πρώτη φορά τον Λουδοβίκο ΙΣΤ'. Ως τα 1943 δεν είχαμε γνωρίσει το πρόσωπο του ανθρώπου, στ' όνομα του οποίου αγωνιζόμασταν.

Δεν τον ανακάλυπτα τώρα' ανακάλυπτα σε τι δεν έμοιαζε με τις φωτογραφίες του. Το αληθινό στόμα ήταν λίγο πιο μικρό, το μουστάκι λίγο πιο μαύρο. Κι ο κινηματογράφος, μ' όλο πού μεταδίνει τόσες εκφράσεις, μονάχα μια φορά είχε συλλάβει το πυκνό και βαρύ του βλέμμα: πολύ αργότερα, όταν σε μια συνέντευξη του με τον Μισέλ Ντρουά[5]  κυττάζει τον φακό της μηχανής και φαίνεται τότε σάμπως να κυττάζη τον καθένα από τους θεατές.

- Εν πρώτοις, το παρελθόν, μου είπε. Περίεργη εισαγωγή.

-Είναι αρκετά απλό, αποκρίθηκα. Στρατεύθηκα σ' έναν αγώνα για..., ας που με, την κοινωνική δικαιοσύνη. Θα ήταν ίσως ακριβέστερο αν έλεγα: για να δώσουμε στους ανθρώπους μια ευκαιρία... Ήμουν πρόεδρος της Παγκόσμιας Αν­τιφασιστικής Επιτροπής με τον Ρομαίν Ρολλάν και πήγα μαζί με τον Ζιντ να επιδώσουμε στον Χίτλερ — που δε μας δέχτηκε — τη διαμαρτυρία μας κατά της δίκης του Δημητρώφ και των άλλων δήθεν εμπρηστών του Ράιχσταγ. Ύστερα ήρθε ο πόλεμος της Ισπανίας και πήγα να πολεμήσω στην Ισπανία. Όχι στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, που δεν υπήρχαν ακόμη, και στις οποίες δώσαμε τον καιρό να συγκροτηθούν: το κομμουνιστικό κόμμα αμφιταλαντεύονταν... Ύστερα ήρθε ο πόλεμος, ο πραγματικός. Έπειτα η ήττα, κι όπως πολ­λοί άλλοι, παντρεύθηκα τη Γαλλία. Όταν ξαναγύρισα στο Παρίσι, ο Αλμπέρ Καμύ με ρώτησε: Πρέπει, λοιπόν, μια μέρα να διαλέξουμε ανάμεσα στη Ρωσία και στην Αμερική; Για μένα η εκλογή δεν ήταν ανάμεσα στη Ρωσία και στην Αμερική, αλλά ανάμεσα στη Ρωσία και στη Γαλλία. Όταν μια αδύνατη Γαλλία βρίσκεται μπροστά σε μια παντοδύναμη Ρωσία, δεν πιστεύω πια ούτε λέξη από κείνα που πίστευα όταν μια ισχυρή Γαλλία βρίσκονταν μπροστά σε μιαν αδύνα­τη Σοβιετική Ένωση. Μια αδύνατη Ρωσία θέλει λαϊκά μέ­τωπα, μια ισχυρή Ρωσία θέλει λαϊκές δημοκρατίες.

»Ο Στάλιν είπε μπροστά μου: Στην αρχή της Επανά­στασης, περιμέναμε να σωθούμε από την ευρωπαϊκή επανά­σταση και τώρα η ευρωπαϊκή επανάσταση περιμένει τον ε­ρυθρό στρατό... Δεν πιστεύω σε μια γαλλική επανάσταση που θα την έκανε ο ερυθρός στρατός και θα τη διατηρούσε η Γκεπεού — και πολύ λιγότερο πιστεύω σε μια επιστροφή στο 1938.

»Στο χώρο της ιστορίας, το πρώτο κεφαλαιώδες γεγονός των είκοσι τελευταίων χρόνων, για μένα, είναι το πρωτείο του έθνους. Κάτι διαφορετικό απ' ό,τι υπήρξε ο εθνικισμός: η ατομικότητα και όχι η υπεροχή. Ο Μαρξ, Ο Βικτόρ Ουγκώ, ο Μισλέ (ο Μισλέ που έγραψε: η Γαλλία είναι ένα πρόσωπο !) πίστευαν στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Στο κεφάλαιο τούτο προφήτης δεν είναι ο Μαρξ, προφήτης είναι ο Νίτσε που είχε γράψει: «Ο 20ός αιώνας θα είναι ο αιώνας των εθνικών πολέμων». Στη Μόσχα, έτυχε ν' ακούσετε τη Διεθνή, στρατηγέ μου;

-  Δεν μιλούσανε πια γι' αυτήν: τα πήγε άσκημα.

- Ήμουν εκεί όταν ο ρωσικός ύμνος είχε γίνει ο ύμνος των επισήμων τελετών. Λίγες βδομάδες πριν η Πράβδα χρησιμοποιούσε για πρώτη φορά τις λέξεις: η σοβιετική μας πατρίδα. Ο καθένας κατάλαβε. Κ' εγώ επίσης είχα καταλά­βει πως η Ρωσία είχε ανακαλύψει επιτέλους στον κομμουνι­σμό το μέσο που θα της εξασφάλιζε τη θέση της και το γόη­τρο της στον κόσμο: μια ορθοδοξία ή έναν πανσλαβισμό που θα είχε επιτύχει...

Με κύτταζε προσεκτικά, χωρίς να φαίνεται αν συμφω­νούσε ή διαφωνούσε.

-  Γιατί — κι αν δε λογάριαζε κανείς τον Λένιν, τον Τρότσκι, τον Στάλιν, πράγμα δύσκολο — ο κομμουνισμός θα ήταν σήμερα εκείνος πού εκφράζει καλύτερα το επαναστατι­κό γεγονός, πού σ' άλλους καιρούς είχε εκφράσει η Γαλλική Επανάσταση...

- Τί εννοείτε «επαναστατικό γεγονός»;

- Την προσωρινή μορφή που παίρνει η διεκδίκηση της δικαιοσύνης: από τις αγροτικές εξεγέρσεις ως τις επαναστάσεις. Στον αιώνα μας πρόκειται για κοινωνική δικαιοσύνη και τούτο ασφαλώς οφείλεται στην παρακμή των μεγάλων θρησκειών οι Αμερικανοί είναι θρησκευόμενοι άνθρωποι, αλλ' ο αμερικανικός πολιτισμός δεν είναι θρησκευτικός πολιτισμός. 

»Το Εθνικό Μέτωπο είναι παρακομμουνιστικό ωσότου γίνη απροσχημάτιστα κομμουνιστικό' οι φίλοι μου είναι φιλοεργατικοί περιμένοντας έναν εργατισμό που δεν υπάρχει, και που δεν ξέρουν αν τον περιμένουν από τους εαυτούς των, από το σοσιαλιστικό κόμμα ή από σας.

- Τί θέλουν να κάμουν;

- Όπως στα 1848, όπως στα 1871, να παίξουν ένα ηρωικό έργο που ονομάζεται Επανάσταση. Αξιοτίμητα, προ­κειμένου για τους γνήσιους αγωνιστές, που δε ξεφύτρωσαν στα πλακόστρωτα όταν έφτασε ο στρατός. Παρωδώντας τον ...Κλάουζεβιτς, νομίζω, θα ειπώ ότι γι' αυτούς η πολιτική είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα. Δυστυχώς δεν είναι αλήθεια. Για μένα (όπως μου φαίνεται και για σας, ακόμη και για τους κομμουνιστές) η πολιτική προϋποθέτει τη δημιουργία και κατόπιν τη δράση ενός Κράτους. Χωρίς Κράτος, κάθε πολιτική είναι υπόθεση του μέλλοντος και γίνεται, λίγο πολύ ένα είδος ηθικής. Κάτι, δηλαδή, που δεν φαίνονται να υποπτεύονται οι αντιστασιακές οργανώσεις. Αν δεν πρόκειται πια για Επανάσταση, γιατί άλλο πρόκειται; Για τους χτεσινούς ή τους αυριανούς πολιτευόμενους είναι θέμα προσ­χωρήσεως στα κόμματα, ή δημιουργίας ενός νέου κόμματος. Η κομμουνίζουσα αντίσταση καταλήγει στο κομμουνιστικό κόμμα ή σε κάποια μεταμφίεση του. Η άλλη καταλήγει όπου θελήσουμε, γιατί τα κόμματα, το είπα στον κ. Παλεφσκί, χρειάζονται απολύμανση. Αλλ' αν υπήρξαν ριζοσπάστες  «μακί», δεν υπάρχουν τώρα μακί ριζοσπάστες. Ένα κόμμα πρέπει να έχη αντικειμενικούς σκοπούς. Και η  Αντίσταση είχε ένα τέτοιο σκοπό: να συμβάλη στην απελευθέρωση της Γαλλίας. Οι άνθρωποι της Αντίστασης, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, ήτανε φιλελεύθεροι πατριώτες. Ο φιλελευθερι­σμός δεν είναι πολιτική πραγματικότητα, είναι αίσθημα, ένα αίσθημα που μπορεί να υπάρξη σε πολλά κόμματα, αλλά που δε μπορεί και να δημιουργήση κόμμα. Στο Συνέδριο του Κινή­ματος Εθνικής Απελευθερώσεως ανακάλυψα πως το σημε­ρινό δράμα της Αντίστασης έγκειται σ' αυτό.

«Τα μέλη της δεν είναι εναντίον του κομμουνισμού. Το 50% ανάμεσα τους τον προτιμούν ως οικονομικό σύστημα. Είναι, όμως εναντίον των κομμουνιστών, ακριβέστερα ίσως, εναντίον αυτού που θεωρούν ρωσικό στον γαλλικό κομμουνισμό. Δεν πιστεύουν · πως· η δραστηριότητα που θαυμάζουν στο ρωσικό κομμουνιστικό κόμμα, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τις καταδύσεις, τα ψιλολογήματα τις διαγραφές και τις δίκες ακόμη, που του κατηγορούν. Το κρυφό όνειρο μιας μεγάλης μερίδας του γαλλικού λαού και των περισσότερων Γάλλων διανοουμένων, είναι μια γκιλλοτίνα χωρίς απο­κεφαλισμένους. Ότι τους γοητεύει στον κομμουνισμό είναι η ενεργητικότητα στην υπηρεσία της κοινωνικής δικαιοσύνης· ό,τι τους απομακρύνει από τους κομμουνιστές είναι τα μέσα της ενεργητικότητας αυτής. Ο φιλελευθερισμός δεν πέθανε. Πριν από τον πόλεμο, τα μέλη των κομμάτων στη Γαλλία ήταν μάλλον ολιγάριθμα και αυτό που έχω γνωρίσει από την Απελευθέρωση, στην επαρχία και στις Επικαιρότητες, είναι η ατμόσφαιρα ενός θριαμβεύοντος Λαϊκού Μετώπου. Όμως το Λαϊκό Μέτωπο δεν έκανέ ούτε την επανάσταση του ούτε το ενιαίο κόμμα του (ούτε άλλωστε και οι αντίπαλοί του). Αυτό που χαρακτήρισα κάποτε, αναφορικά με την Ισπανία, «λυρική αυταπάτη», δεν οδηγεί σ' ένα γνήσιο πολιτικό σχηματισμό. Το ίδιο ισχύει για τούς Ριζοσπάστες όσο και για τους κομμουνιστές, άλλα για λόγους διαφορετικούς: μετέ­χουν σ' ένα Λαϊκό Μέτωπο με την ελπίδα να το συντρίψουν.

- Το πιστεύετε;

Ο τόνος ήταν ίσως ειρωνικός.

- Πιστεύω πΩς όχι μόνο ο φιλελευθερισμός, αλλ' ακόμη και το κοινοβουλευτικό παιχνίδι είναι καταδικασμένα, σ' οποιαδήποτε χώρα τα κόμματα συμμαχούν μ^' ένα ισχυρό κομ­μουνιστικό κόμμα. Το κοινοβουλευτικό σύστημα προϋποθέ­τει έναν κανόνα παιχνιδιού όπως δείχνει το πιο αποτελεσμα­τικό απ' όλα: το βρεταννικό. Οι κομμουνιστές χρησιμοποι­ούν το παιχνίδι για δικούς των σκοπούς, αλλά δεν το παί­ζουν ποτέ. Και αρκεί ένα κόμμα να μη ακολουθήση τους κα­νόνες για ν' αλλάξη το παιχνίδι χαρακτήρα. Αν το σοσιαλι­στικό κόμμα, το ριζοσπαστικό κλπ. είναι κόμματα, τότε οι κομμουνιστές είναι κάτι άλλο..

»Εξ άλλου, η πατροπαράδοτη Δεξιά έχει συνδεθή με το Βισσύ κ' έτσι πάμε να ιδούμε μια αριστερά επηρεαζόμενη από την κομμουνιστική πλειοδοσία, χωρίς αναγνωρισμένη Δεξιά. Κι' όμως δεν είναι μονάχα η Αντίσταση, είναι ολόκλη­ρη η Γαλλία που δεν επιθυμεί την επάνοδο του παλιού κοινο­βουλευτισμού. Γιατί διαισθάνεται πως βαδίζουμε προς την πιο βίαιη μεταμόρφωση που εγνώρισε η Δύση από την επο­χή της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Και δεν έχει διάθεση να την αντιμετωπίση υπό την ηγεσία του κ. Ερριό.

 Κ' ύστερα, το τέλος της Τρίτης Δημοκρατίας είναι συνδεδεμένο με την ήττα. Ωστόσο, δεν "πολέμησε και τόσο άσχημα στον πόλεμο του '14...

Ύψωσε το δείχτη του χεριού σε μια χειρονομία που ήθε­λε να πη: Προσέξτε!

- Δεν είναι η Δημοκρατία που κέρδισε τον πόλεμο του '14, είναι η Γαλλία. Με την κήρυξη του πολέμου, έπειτα στον Μάρνη, αφ' όταν ανέλαβε ο Κλεμανσώ, οι ανταγωνισμοί, τα κόμματα, είχαν μπη στο ψυγείο...

- Ο Κλεμανσώ, δεν είναι η δημοκρατική Γαλλία;

- Έχω αναστηλώσει τη Δημοκρατία. Μα πρέπει να εί­ναι ικανή να ξαναφτιάξη τη Γαλλία. Η έννοια του έθνους είναι πολύ διαφορετική από τους εθνικισμούς, συμφωνώ. Οι κομμουνιστές το καταλαβαίνουν κατά τον τρόπο τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον όποιον επιμένουν τόσο στην ιδέα των πολιτοφυλακών. Γνωρίζουν πως όταν ένα κράτος δε μπορεί πια να εξασφάλιση την άμυνα του έθνους, είναι καταδικασμένο. Ούτε οι δυο Γαλλικές Αυτοκρατορίες, ούτε η Γερμανική Αυτοκρατορία, ούτε η Ρωσική επέζησαν της ήττας των. Εδώ έγκειται η βασική δικαιολόγηση του Κράτους. Έχετε δίκιο να λέτε ότι ο κομμουνισμός βοήθησε τη Ρωσία να ξαναφτιά­ξη το στρατό της...

- Και να ξαναβρή τη ψυχή της.

Είδα πως τον είχα διακόψει, γιατί κάποτε άφηνε ανάμεσα στις φράσεις του αρκετά μακρές σιωπές, αλλά  συνέχιζε τη σκέψη του. .

- ...και η Ασία μπορεί να ξανάβρη την ψυχή της, κα­θώς λέτε, αν ξανάβρη τις εθνότητες της. Ίσως η γαλλική μοναρχία πέθανε στο Ρόσμπαχ[6] ... Παρακαλώ συνεχίστε.

- Ο Τσώρτσιλ έγραψε πως ο Κλεμανσώ του φάνηκε σαν ένας από τους ανθρώπους της Επανάστασης...

Μισόκλεισε τα μάτια με μιαν έκφραση ειρωνικής εμπιστοσύνης που συχνά παρατήρησα στο πρόσωπο του, όταν ο λόγος είναι περί  Ιστορίας:

- Είπαν πάρα πολλά και πολύ καλά. Κάτι είναι κι αυτό. Δημιούργησαν την έννοια του επιστρατευμένου έθνους, εναντίον μισθοφορικών στρατών. Όλα γκρεμίστηκαν όταν και τ' άλλα έθνη άρχισαν να κάνουν, το ίδιο... Όμως αυτά γίνονταν εναντίον του Ναπολέοντα.

- Πιστεύετε πώς ο Μιραμπώ[7] θα μπορούσε να σώση τη μοναρχία;

- Πέθανε εγκαίρως. Νομίζω πως πολύ θ' απογοήτευε — και πολύ θ' απογοητεύονταν κι ο ίδιος...

Μπροστά στη ρωμαϊκή πινακοθήκη των θυμάτων της γκιλλοτίνας, ο ατομικιστής αυτός που ήταν έτοιμος να προδώση την Επανάσταση για τα ωραία μάτια της Βασίλισσας και τα αργύρια του Βασιλιά, που πέθανε αργά και με αξιο­πρέπεια, όταν οι δυο κοπέλλες που βρίσκονταν στο κρεβάτι του είχαν φύγει, έδινε την εντύπωση μεγάλου τυχοδιώκτη. Του έλειπε το σκοτεινό χρίσμα που η πατρίδα ή ο λαός, παρεί­χε σ' όλους τους άλλους ως την 9η Θερμιδώρ. Είχα διαβάσει τι είχε γράψει ο στρατηγός ντε Γκωλ για τον Ως[8], κ' εκεί­νον ίσως θα σκέφθηκε, γιατί κι ο Ως είχε πεθάνει δηλητηρια­σμένος.

«Ο Ως είναι ωραία μορφή. Όπου τον βάζουν δείχνεται άξιος της θέσεως του... Κ' υστέρα η Βανδέα... να πείση τους ανθρώπους να καθήσουν γύρω από ένα τραπέζι να μιλήσουν αντί ν' αλληλοσφάζουνται... Μα όταν τον δηλητηρίασαν, μα­γείρευε μιαν άσκημη δουλειά......

Τον κύτταξα ερωτηματικά. Χαμογέλασε με ειρωνεία: «...τη διχτατορία...»

- Κατά την απόλυσή του από την Conciergerie[9], είπα, αναγκάσθηκε να παραμερίση στο διάδρομο, για να περάση ένας νέος δεσμώτης: ο Σαιν - Ζούστ.

- Ω! είναι πάντα οι ίδιοι που συναντιόνται.
Ο Σαιν - Ζουστ στο διάδρομο, η Ιωσηφίνα στην κρεβατοκάμαρη, σκέφθηκα. Ύψωσε το δείχτη, όπως είχε κάνει και πριν λίγο:— Μη γελιέστε: η Γαλλία δε θέλει πια Επανάσταση. Ο καιρός πέρασε. Μου έκανε εντύπωση η ουδετερότητα του τόνου — ήταν σάμπως να μιλούσε για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι δια­νοούμενοι μας ζούσαν με πάθος μια πολιτική μυθολογία και οι στρατιές του κομμουνισμού και του φασισμού αντιμετώ­πιζαν η μια την άλλη. Για πρώτη φορά ένοιωθα πόσο μηδα­μινές γινόντουσαν γι' αυτόν οι ανώτατες άξιες τόσων άλλων, που πολλοί από δαύτους δεν ήτανε καν αντίπαλοι του. Πριν οπό λίγο, απαντώντας στην έκθεση του Υπουργού Ανεφοδια­σμού για τη μαύρη αγορά που ταλαιπωρούσε το Παρίσι, είχε παρατηρήσει σχεδόν αφηρημένα: «Πρέπει επιτέλους, οι Γάλ­λοι ν' αποφασίσουν να ενδιαφερθούν και για κάτι άλλο εκτός από τις καπνιστές ρέγγες...» Δεν ήταν η Μαρία Αντουανέττα που μιλούσε για τσουρέκια. «Πέρασε ο καιρός», είχε πει στον τόνο που ένας μυστικιστής θα μπορούσε να μιλήση για τα σαρκικά πάθη. Όμως οι μυστικιστές δεν πιστεύουν διό­λου στην Ιστορία...

- Ο υπέρτιτλος της Κομπά. είπα εγώ, είναι ακόμη: «Από την Αντίσταση στην Επανάσταση».
- Τι κυκλοφορία έχει ή Κομπά;»Έχω αναγγείλει πως μέσα στο χρόνο θα εθνικοποιη­θούν όλες οι πηγές της ενέργειας και της πίστεως. Όχι για χάρη της Αριστεράς, αλλά για χάρη της Γαλλίας. Η Δεξιά δε βιάζεται να βοηθήση το Κράτος, και η Αριστερά βιάζε­ται υπερβολικά.»Αυτά που μου ανέφερε ο Παλεφσκί για τη συζήτηση σας σχετικά με το θέμα της προπαγάνδας, μ' ένδιαφέρανε πολύ. Ποιά είναι η στάση των διανοουμένων; Δεν εννοώ ως προς την προπαγάνδα, αλλά... γενικά.
- ΕΙν' εκείνοι που η Αντίσταση οδήγησε προς τον ι­στορικό ρομαντισμό, και η εποχή τούτη πρέπει να τους ικανοποιή απόλυτα. Είν' επίσης εκείνοι που η Αντίσταση οδή­γησε, ή που οδηγήθηκαν μονάχοι τους, στον επαναστατικόρομαντισμό, ο οποίος συνίσταται στη σύγχυση της πολιτικής δράσης με το θέατρο. Δε μιλώ για κείνους που είν' έτοιμοι ν' αγωνιστούν για να εγκαθιδρύσουν σοβιέτ: δε μιλώ για τους ηθοποιούς, αλλά για τούς θεατές. Από τον 18ο αιώνα υπάρχει στη Γαλλία μια σχολή «ευαίσθητων ψυχών». Και στη σχολή αυτή οι διανοούμενες κυρίες παίζουνε πάντοτε σπουδαίο ρόλο.
- Όχι, βέβαια, σαν νοσοκόμες.
- Η λογοτεχνία είναι γεμάτη οπό ευαίσθητες ψυχές για τις οποίες οι προλετάριοι είναι οι καλοί άγριοι. Αλλά δεν είναι εύκολο να καταλάβη κανείς πως ο Ντιντρό μπόρεσε να πιστέψη πως η Αικατερίνη Β' ήταν η προσωποποίηση της Ελευθερίας...
- Ο Βολταίρος έφτειαχνε επιγράμματα για τη μάχη του Ρόσμπαχ... Αλλ΄ είναι κρίμα.
- Η θέση των σοβαρών διανοουμένων είναι δύσκολη. Η γαλλική πολιτική έχει προσελκύσει πάντα τους συγγρα­φείς Από τον Βολταίρο ως τον Βικτόρ Ουγκώ. Έπαιξαν με­γάλο ρόλο στην υπόθεση Ντρέυφους. Πίστεψαν πως ξαναβρήκαν αυτό το ρόλο την εποχή του Λαϊκού Μετώπου. Αλλ΄ αντί να το επηρεάζουν κατάντησαν μάλλον οργανά του. Η χρησιμοποίηση τούτη, από κομμουνιστική πλευρά, καθορίστηκε με πολλή επιδεξιότητα από τον Βίλλυ Μύντσενμπεργκ - που έχει τώρα πεθάνει. Όμως, τι έκαναν όλοι αυτοί οι διανοούμενοι, οπό το 1936, που δεν έπαψαν να μιλάνε για δράση, ενώ ο Μοντεσκιέ ούτε καν την ανέφερε; Αιτήματα κι αναφορές.»Ειν' έπειτα οι επαγγελματίες φιλόσοφοι. Γι' αυτούς ο Λένιν ή ό Στάλιν είναι απλώς μαθητές του Μαρξ. Μου θυμίζουν ένα ραββίνο του Ισπαχάν που με ρωτούσε κάποτε: «Σεις πού πήγατε στη Ρωσία μπορείτε να μου πήτε αν οι κομμουνιστές έχουν κι αυτοί βιβλίο;» Τούτοι δω γυρεύουν τη θεωρία πίσω από την πράξη, αλλά μια θεωρία ιδιόρρυθμη: Μαρξ, αλλ' όχι Ρισελιέ. Γι αυτούς ο Ρισελιέ δεν είχε πολι­τική. Είπα στον κ. Παλεφσκί πως αυτή τη στιγμή δεν σας καταλαβαίνουν. Δεν έχουν συνείδηση της αντίφασης που μέσα σ΄ αυτήν ζουν, γιατί η δράση δεν τη θέτει ποτέ σε δοκιμα­σία. Αλλά τη διαισθάνονται συγκεχυμένα, όπως έγινε φανε­ρό στο Συνέδριο του Κινήματος Εθνικής Απελευθερώσεως. Κ΄ έπειτα, η αληθινή Αντίσταση έχασε τα δύο τρίτα από τους δικούς της.
- Ξέρω, είπε θλιμμένα, και...Είχα το αίσθημα πως ήταν έτοιμος να πρόσθεση: και ξέ­ρω επίσης πως κ' εσείς χάσατε εκεί τους δικούς σας, όμως η φράση του έμεινε μετέωρη και σηκώθηκε.
- Τί σας έκανε περισσότερη εντύπωση ξαναγυρίζοντας στο Παρίσι; 
- Το ψέμα. 
Ο υπασπιστής μισάνοιξε την πόρτα και ο στρατηγός με συνόδευσε ως την πόρτα:
- Σας ευχαριστώ, είπε.

Υποσημειώσεις.

[1]Organisation Algerienne Secrete, Μυστική Αλγερινή Όργάνωση. 

[2]Comte Pierre Bruno Daru, Γάλλος Ιστορικός (J767 - 1829}. Είχε επιφορτισθή με τον ανεφοδιασμό του στρατού του Naπoλέοντα κατά την εκστρατεία της Ρωσίας. 

[3]Κομμάντος Της Αντιστάσεως, 

[4]Υπό το παλαιό καθεστώς το τμήμα του γαλλικού έθνους που δεν άνηκε ούτε στην τάξη των ευγενών ούτε στον κλήρο, θα λέγαμε σή­μερα η αστική τάξη.

[5] Michel Droit, Γάλλος δημοσιογράφος, αρχισυντάκτης του Fi­garo Litteraire.

[6]Rossbach, χωριό της Γερμανίας (Σαξωνία). Στο χωριό τούτο ο Φρειδερίκος Β', στα 1757, είχε νικήσει τους Γάλλους.

[7]Gabriel Riqueti, comte de Mirabeau, (1749-1791), — (γιος του Μαρκησίου ντε Μιραμπώ, μεγάλου οικονομολόγου, οπαδού της Φυ­σιοκρατικής Σχολής, συγγραφέα του έργου «Φιλίες των ανθρώπων ή Πραγματεία περί πληθυσμού»), —σπουδαίος ρήτορας, εκπρόσωπος του Tiers β tat στην Εθνοσυνέλευση του 1789. 'Οπαδός της συνταγματικής μοναρχίας, έπαιξε διπλό παιχνίδι ανάμεσα στην Εθνοσυνέλευση και τον Βασιλιά και κατηγορήθηκε για προδοσία,
[8]Lazare Hoche, Γάλλος στρατηγός (1768 - 1797). Αντιστρά­τηγος επί Επαναστάσεως διορίστηκε διοικητής της στρατιάς του Μοζέλλα κι ανακατέλαβε το Βίσσενμπουργκ, αλλά κατόπιν επιφορτίσθηκε με την ειρήνευση της Βανδέας και τέλος είχε τεθή επικεφαλής της εκ­στρατείας κατά της Ιρλανδίας.-     _ν
[9]Μεσαιωνικό τμήμα του Μεγάρου των Δικαστηρίων στο Παρίσι κι από το 1392 φυλακή. Στα 1793 - 1794 ο ρόλος της υπήρξε φρικαλέος.