13.-—Γενικώς, κ. Στρατοδίκαι, θά είπω δύο λέξεις δια την δύναμιν την παραταχθείσαν εις το Αφιόν Καραχισσάρ, χωρίς να εισέλθω εις λεπτομερείας, δια να πεισθήτε ότι ουδεμίαν επίδρασιν έσχεν η αφαίρεσις αυτών των γλίσχρων δυνάμεων. Ο μόνος μάρτυς, ο οποίος φθάνει εις την αλήθειαν, όσον αφορά τους αριθμούς, είνε ο μάρτυς Πάσσαρης' έσφαλεν όμως εις τηνεκτίμησιν του αριθμού των ανδρών, ενώ δεν έσφαλεν εις την εκτίμησιν του αριθμού των μονάδων. Είμεθα εν τη ακριβεία, εάν δεχθώμεν ότι μία ελληνική Μεραρχία ισοδυναμεί με δυο τουρκικάς εις τυφέκια. Διότι αι τουρκικαί Μεραρχίαι έχουσι δύναμιν όπλων 3.500, ή 3.000, ή 2.800, ή 2.500' ώστε ο αριθμός 3.000 και κάτι θα είνε ακριβώς το ήμισυ απέναντι των ιδικών μας, αι οποίαι έχουσιν 6.000—7.000. Υπάρχουσιν αριθμοί τους οποίους θεωρώ περιττόν να αναγνώσω. Πλην τούτου υπάρχει και μία μεγάλη διαφορά οπλισμού, όσον αφορά τον αριθμόν των πολυβόλων και οπλοπολυβόλων. Γενικώς εις τας 13 Μεραρχίας αι οποίαι περιέβαλλον το Αφιόν Καραχισσάρ, αντετίθεντο αι 8 ιδικαί μας, επομένως υπήρχε μία υπέρ ημών υπεροχή. Ο κ. μάρτυς Πάσσαρης, όταν ωμίλει περί 25.000 όπλων απέναντι των 30.000· δια την επίθεσιν εκείνην προς νότον, υπελόγιζεν επί τη βάσει 20% , το οποίον είνε υπερβολικόν. Αφαιρούνται τα πυροβόλα και τα πολυβόλα, χωρίς να σκεφθή, ότι τα πολυβόλα είνε περισσότερα. Επί πλέον λησμονεί και κάτι άλλο ότι αυταί αι 6 Μεραρχίαι, αι οποίαι ήσαν νοτίως και αι οποίαι έγιναν 8, ως λέγει ο Τρικούπης, δεν είχον ν' αντιμετωπίσουν μόνον τον κ. Τρικούπην, διότι υπήρχον προσέτι αί 10 χιλιάδες της II Μεραρχίας τοϋ Γονατά, αι οποίαι θα ενεπλέκοντο εις τον αγώνα, αλλ΄ αδιάφορον. Ποίος εχθρός θα ηδύνατο να μη έχη τον νουν του εις μίαν τοιαύτην μάζαν εχθρικήν, η οποία ήτο εις το αριστερόν του; Επομένως υπολογίζει μόνον τας δυνάμεις αι οποίαι ήσαν αντιμέτωποι και δεν υπολογίζει μίαν πρόσθετον δύναμιν, ιδικήν μας, η οποία ήτο εις το άκρον δεξιόν. Αν υπολογίσωμεν και αυτήν, η οποία ήτο υπό τας διαταγάς του Τρικούπη, οι όροι αντιστρέφονται τελείως. Αλλ' εκτός τούτου θέλω να επανέλθω΄ επειδή ο κ. Πρόεδρος το παρετήρησεν, όταν υπέβαλε και ο μάρτυς τας ιδέας του περί σχεδίου, δεν νομίζω ότι είνε άσκοπόν να σας είπω, ότι ο κ. μάρτυς μόλις είδεν ότι τα πράγματα δεν επήγαιναν καλά, έκρινε καλόν να πάρη όλα αυτά τα σημειώματα, κατά τρόπον ο οποίος μας εκίνησε την προσοχήν τόσον, ώστε ο επιτελάρχης ήλθε και μου είπε: «Στρατηγέ, δεν μου αρέσει ο Πάσσαρης, παίρνει χαρτιά, θέλει να βγάλη την ουρά του.» Αλλά δεν βγαίνει η ουρά έτσι, διότι ο κ. Πάσσαρης υπέβαλε μίαν μελέτην, η οποία ημπορεί να είνε πολύ ωραία και ημπορεί να είνε πολύ άσχημος.
Η βάσις του ήτο να μεταφέρωμεν δύο μεραρχίας από βορρά, να έχωμεν μίαν εφεδρείαν εις το Αφιόν και να συγκεντρώσωμεν τα τμήματα της δευτέρας Μεραρχίας, ώστε να μη είνε εις τόσον εκτεταμένον μέτωπον και με αυτά να έχωμεν μίαν εφεδρείαν εις το Αφιόν. Αλλά το της δευτέρας μεραρχίας ηδύνατο να το κάμη, διότι η διασπορά δεν είχε σχέσιν με την Στρατιάν. Η Στρατιά μάλιστα εξέδωκε διαταγήν, μετά το ατύχημα της Ορτάντζας, αλλά δεν δύναται να επεμβαίνη ο Στρατηγός εις όλα τα ζητήματα του Μεράρχου, διότι αφαιρεί την πρωτοβουλίαν από ένα Μέραρχον, ο οποίος ηξεύρει τέλος πάντων και αυτός τι κάμνει μέχρι τινός. Μα ήτο λοιπόν δυνατόν νά συγκεντρωθώσι τά τμήματα; Μένει το πρώτον: Υπελόγισεν ο μάρτυς εις μίαν εβδομάδα ότι θα εχρειάζετο δια να γίνη η μεταφορά αυτή. Διαμφισβητώ την προθεσμίαν αυτήν, διότι μία τοιαύτη μεταφορά δεν γίνεται επί ποδός, αλλά την δέχομαι. Μοι υπενθυμίζει όμως αυτή η κατάστασις, η οποία.... αν εγίνετο η μετακίνησις, κ. Στρατοδίκαι, νομίζετε, ότι ο εχθρός δεν ήθελε κάμει την αντίστοιχόν του μετακίνησιν; Νομίζετε ότι θα μας άφινεν ημάς να συγκεντρώσωμεν εκεί δυνάμεις, χωρίς να συγκέντρωση και αυτός; Αυτή η δουλειά εγίνετο κάθε ήμερα. Την ημέραν, κατά την οποίαν ηθέλομεν συγκεντρώσει και ημείς εκεί, θα συνεκέντρου και αυτός από το βόρειον μέτωπον και θα είμεθα εις τον αυτόν παρονομαστήν. Εκτός όμως τούτου και ο Σπυρόπουλος και ο επιτελάρχης είχον φόβον, ότι εις την Νικομήδειαν επέκειτο επίθεσις , διότι ήσαν επίμονοι αι πληροφορίαι εκ Κωνστ)πόλεως, ότι παρεσκευάζετο εκεί μεγάλη επίθεσις. Επίσης, ως είπε και ο διευθυντής του γραφείου του τμήματος των πληροφοριών κ. Ραγκαβής, υπήρχε σχεδόν βεβαιότης, ότι δύο μεραρχίαι μετεκινήθησαν. Και αυτό συμπίπτει με εκείνο το οποίον είπεν ο μάρτυς. Και τότε δεν εφαίνετο τι ήθελε να είπη, αλλ΄ ηννόησα εγώ εκείνο, το οποίον σας λέγω τώρα. Διότι ο κ. μάρτυς Πάσσαρης φρονίμως ποιών είπεν εναντίον των μη εμφανισθεισών μεραρχιών. Αυτό ήτο μία φήμη, διότι δεν ηδύνατο να καθορίση αν ήσαν ολιγώτεραι ή περισσότεραι, διότι δεν ηδυνάμεθα από της ενάρξεως της μάχης να παρακολουθήσωμεν την κίνησιν την οποίαν σας είπον, διότι μας έρριψαν τρία αεροπλάνα από της ενάρξεως της μάχης. Λοιπόν ηδυνάμεθα να βεβαιώ-σωμεν τας 3 μεραρχίας και τας 8 τας οποίας είχεν ο κ. Τρικούπης. Υπάρχει πάντοτε η τάσις να υπερβάλλη τις τας εχθρικάς δυνάμεις, όταν δεν δύναται να αντιστή εις την πίεσιν και βλέπει τα πράγματα διπλά. Αλλά και αν δεχθώμεν αυτό ως ορθόν, πάντως το άλλο μέτωπον του νοτίου σκέλους ήτο άδηλον πως ευρίσκετο κατά την επίθεσιν. Αν δε αι δύο αυταί μεραρχίαι του Καυκάσου πράγματι είχον μεταβή εις Νικομήδειαν και εφηρμόζετο το σχέδιον του κ. Πάσσαρη, θα ευρισκόμεθα εις δυσχερεστέραν θέσιν. Υπήρχεν η αναγκαία δύναμις εκεί, αφ' ετέρου εκλήθη η ανεξάρτητος μεραρχία εκεί. Θέλω να ειπώ ότι δεν δύναται να σταθή το λεγόμενον, ότι η έλλειψις δυνάμεων 5.000 ανδρών έφερεν αυτό το αποτέλεσμα. Το σύνολον ήτο υπέρ ημών, υπό πάσαν έποψιν, τοσούτω μάλλον όσον υφιστάμεθα μίαν επίθεσιν. Διότι είμεθα εκεί ωχυρωμένοι, είχομεν όλας τας ευκολίας του εφοδιασμού, δεν έλλειψε τίποτε υπ' αυτήν την έννοιαν. Αλλά τί συνέβαινε; Επ' αυτού θέλω να ενδιατρίψω. Δεν θέλω ν' αναγνώσω εκ νέου εκθέσεις. Σας βεβαιώ, κ. Πρόεδρε, ότι μου είνε οδυνηρόν να αναγνώσω εκθέσεις, αι οποίαι περιέχουσι περικοπάς, αι οποίαι λυπούσι κάθε Έλληνικήν ψυχήν. Δεν θέλω, έστω και αν πρόκηται να είνε προς υπεράσπισίν μου. Αλλά το συμπέρασμα θέλω να εξηγήσω, διότι δεν είνε ανεξήγητα τα συμβαίνοντα. Είνε αναμφισβήτητον ότι κατά την επίθεσιν αυτήν η μαχητική ικανότης του στρατεύματος είχε μειωθή φοβερά. Οι λόγοι είνε και ευνόητοι και ευεξήγητοι, κατά την γνώμην μου. Αλλά θα τούς αναπτύξω εις το τέλος της απολογίας μου. Τούτου τεθέντος, όλα εξηγούνται, Όταν δε ληφθούν υπ' όψει όσα κατέθεσεν ο μάρτυς Κανελλόπουλος, τον οποίον δια πρώτην φοράν βλέπω, και του οποίου η λεπτολόγος, σαφής, ήρεμος και διαφωτιστική κατάθεσις μας έφερεν εις φως, ευρίσκω ότι δεν υπάρχει πλέον γρίφος και αίνιγμα. Όλα εξηγήθησαν. Νομίζω ότι αυτή η άποψις πρέπει να είνε και δια το στρατοδικείον, διότι δια της καταθέσεως του μάρτυρος, δεν υπάρχει τίποτε το σκοτεινόν. Τότε όλα τα πράγματα ημπορούν να τεθούν εις την θέσιν των. Ήδη από της 16ης έχασα τον Τρικούπην. Δεν ήξευρα τι έγινε. Το Σώμα ολόκληρον ήτο εις τας χείρας του και δεν θέλω να κατηγορήσω τον στρατηγόν Τρικούπην, διότι είνε απών και διότι δεν εχω το δικαίωμα να κατηγορήσω αυτόν, εφ' όσον δεν ήκουσα, αλλά και διότι ο Τρικούπης, τον οποίον εγώ εξέλεξα ως σωματάρχην, συνήνου όλα τα προσόντα του καλού Διοικητού, διότι είνε αξιωματικός μορφωμένος, έχων σπουδάσει εις ανωτέρας σχολάς εν Γαλλία, στρατιώτης δεδοκιμασμένος εις πολέμους πολύ ττριν του Νοεμβρίου. Δια τούτο είχον πεποίθησιν εις τον άνδρα αυτόν, και δεν ημπορώ να αποδώσω εις αυτόν, μόνον εκ των αποτελεσμάτων, ευθύνας. Θα ήθελον να τον ακούσω και να μάθω λεπτομέρειας απ' αυτόν. Εν τούτοις, επειδή δεν ημπορώ να αποδώσω ευθύνας εις αυτόν, δεν ημπορώ όμως να παραλείψω και την εντύπωσιν, την οποίαν μοι ενεποίησεν η κατάθεσις του μάρτυρος Κανελλοπούλου. Τί κατέθηκεν ούτος ;
14.—Ο στρατός επολέμησε την 13ην, Δεν επολέμησε τόσον καλά όσον επολέμησε πριν. Φυσικά αυτό είνε το αποτέλεσμα της μειώσεως της μαχητικής του ικανότητος. Κατόπιν αυτού ανεσυντάχθη όσον ήτο δυνατόν και παρετάχθη παρά το Κιουτσουκιοϊ. Έλαβε διάταξιν και δεν ήτο μεν εις θέσιν να δώση αποφασιστικήν μάχην, αλλά και προσεβλήθη κατά την αποχώρησιν. Επήλθεν αυτό το οποίον είπεν ο κ. Κανελλόπουλος, ότι ευρέθη ως εν κλοιώ. Προσεπάθησε να εξέλθη του κλοιού και τούτο είνε η δευτέρα περίοδος των επιχειρήσεων του και εις αυτήν του την προσπάθειαν τέλος μισοεπέτυχεν. Η τρίτη δε περίοδος των επιχειρήσεων του είνε την 17ην, καθ' ην περικλείετο υπό εχθρικών δυνάμεων εν είδει πετάλου, δηλαδή εβάλλετο εξ Ανατολών, Βορρά και Νότου. Και τότε, όπως μπορεί να συμβή εις κάθε στρατόν, επέρχεται εν ρήγμα εις μίαν στιγμήν, εις πανικός' ο πανικός αυτός εν αρχή γενικεύεται, επέρχεται φυγή, διάλυσις κ. τ. λ., τα επόμενα είνε φυσικά πλέον. Τα λέγω αυτά με αυτήν την απάθειαν, διότι έχω μίαν πείραν. Και δεύτερον εκ μελετών. Τίς δεν γνωρίζει, ότι και οι καλλίτεροι στρατοί υπέστησαν πανικούς; Υπήρχον δε εν τη περιπτώσει ταύτη πολλά αίτια. Αλλ' αν το δεχθώμεν αυτό ότι είνε γεγονός, και αν δεχθώμεν ότι η κατηγορία δεν το είχεν υπ' όψει, όταν μας παρέπεμπε, διότι έπρεπε νά είνε εις την κατάθεσιν, αν αυτό έρχεται εις φως εκ της διαδικασίας, το όλον ζήτημα τακτοποιείται. Επολέμησαν την 13ην του μηνός. Προσεπάθησαν να πολεμήσουν την 14ην και 15ην, κατόπιν υπεχώρησαν , συμφώνως προς τας διαταγάς , εις Τουλού Μπουνάρ. Προσεβλήθησαν και απεκλείσθησαν και πάλιν, και τέλος επήλθε πανικός και διάλυσις, πράγμα τo οποίον υπέστησαν και οι καλλίτεροι και οι πλέον δεδοκιμασμένοι στρατοί. Αλλά τέλος πάντων, αυτό λύει το αίνιγμα και τότε οι μετέπειτα θα ημπορούν νά συζητήσουν. Δεν ημπορούν να συζητήσουν, όταν τo κύριον σώμα του στρατού χάνη όλον το πυροβολικόν του, διότι ηναγκάσθη να πάρη διαβάσεις και να ακολουθήση δρόμους οι οποίοι δεν επέτρεπον διάβασιν τροχαίου υλικού. Από της στιγμής εκείνης ο στρατός μειονεκτεί εις ένα βαθμόν, και το πράγμα αυξάνει, επιταχύνεται επί τα χείρω. Κατόπιν ουδείς απολύτως ηδύνατο να αντιστή και να διορθώση και δι' αυτό, όταν το υπουργείον κατόπιν έκρινεν ότι έπρεπε να αντικαταστήσω τον επιτελάρχην Βαλέτταν, είπον ότι τό πρόσωπον δεν θα αλλάξη την κατάστασιν. Κανείς όντως δεν ηδυνήθη νά μεταβάλη αυτήν. Αυτή ηκολούθει μοιραίως τον ρουν της. Σημειώσατε ότι επί όλων αυτών δεν θέλω να επαναλάβω τάς διαταγάς τας οποίας έδωκα. Διαταγαί επί διαταγών. Αντίληψις της καταστάσεως τελεία, ενημερότης της Διοικήσεως, αποστολή διαταγών δια ασυρμάτου, ενσυρμάτου, αεροπλάνων, δια συνδέσμων, το παν εγένετο. Ο Παναγάκος εξέθηκε ποσάκις εδόθησαν διαταγαί να συγκεντρωθώσιν αι Μεραρχίαι προς τα κύρια Σώματα Να γίνη τούτο, να γίνη εκείνο, Πού είνε αυτή η αδράνεια; Άλλως τε δεν την έγνώρισα ποτέ μου. Δεν θα ήτο πολύ αργά, αν έκαμνα μιαν γνωριμίαν με αυτήν εις αυτήν την ηλικίαν; Ευρίσκω λοιπόν ότι κατόπιν των όσων κατέ-θηκεν ο κ. μάρτυς, δεν στέκει τίποτε όσον άφορα εμέ και εκφράζω την έκπληξίν μου τώρα όσον αφορά τον μάρτυρα της αξίας του κ. Μαζαράκη, τοϋ οποίου υπογράφω όσov αφορα τας σκέψεις του περί του μετώπου, αάλλ' εκφράζω, λέγω, την εκπληξίν μου δι' όσα γράφει εν τή καταθέσει του. Και τι γράφει; (αναγινώσκει) «Αφ' ης στιγμής......................................... λαμβάνεται καμμία απόφασις».
Μα, αν όλα αυτά τα οποία έκαμα δεν αποτελούν λήψιν αποφάσεως και αι διαταγαι αυταί δεν είνε έκδοσις διαταγών, τότε σας βεβαιώ δεν γνωρίζω, με όσα ελληνικά ηξεύρω, πώς να χαρακτηρίσω όλας μου αύτάς τας ενεργείας.
Ταυτοχρόνως έρχεται ο κ. Σαρρηγιάνης, ο οποίος επίσης (άναγινώσκει). « Ως εκ της παραμονής της Διοικήσεως εν Σμύρνη. . . . ,......................................
Λοιπόν κατόπιν απομένει ν' αποκρούσω το τελευταίον μέρος, το οποίον καίτοι μη καθαρώς στρατιωτικόν, ενέχει μεγάλην σημασίαν.
Αφ' ης επανήλθον, Κύριοι Στρατοδικαι, ήνοιξεν εις βομβαρδισμός εξ όλων των μερών, εφημερίδων κλπ,, δηλητηρίασις της κοινής γνώμης ότι ένεκα διαφόρων μου ενεργειών επήλθε τούτο και εκείνο. Και τέλος μία διάδοσις επίμονος ότι αυτά τα οποία προήλθον, όλα αυτά τα κακά τα οποία εγένοντο εις τον πληθυσμόν, ωφείλοντο εις το ότι εγώ δεν επρονόησα. Και τούτο το αναφέρει και ο υποστράτηγος Μαζαράκης. Ποία είνε η αλήθεια επί του θέματος αυτού; Εις των μαρτύρων ο ταγματάρχης Σκυλακάκης, ανέφερεν ότι επιστοποίησα εις τους προύχοντας τούτο, και εις τους ιερείς, οι οποίοι ήλθον ίνα με ερωτήσουν αν ημπορή να κρατήση ο στρατός 10 ημέρας τηv Σμύρνην και τους είπον ότι ημπορεί να την κρατήση,όχι επί 10 ημέρας, αλλά επί 10 μήνας και το ανέφερεν αυτό, κ. Πρόεδρε, ενόρκως, χωρίς να ηξεύρη τίποτε, διότι του το είπέ τις άλλος, εις τον όποιον είπε τις άλλος, διότι τό είπεν εν μέλος της Μικρασιατικής Επιτροπής, εις το οποίον το είπεν άλλος.
Λοιπόν, Κύριε Πρόεδρε, τούτο, καίτοι δεν είνε στρατιωτικόν ζήτημα, το θεωρώ σπουδαίον. Διότι δεν ημπορώ να μείνω με τοιαύτην κοτηγορίαν, ότι δήθεν εγώ καθησύχασα τους Σμυρναίους κτλ. Κατ' αρχήν δεν το θεωρώ ζήτημα αφορών εμέ. Ήξευρε την κατάστασιν ο Αρμοστής και ώφειλε να
λάβη όλα τα μέτρα. Τα έβλεπε τα πράγματα μελανώτερα από ότι τα έβλεπον εγώ, διότι αλλοίμονον εις ένα στρατηγόν, ο οποίος δεν μεριμνά περί του στρατού του, αλλά μεριμνά και περί άλλων άτινα δεν είνε έργον του αρχιστρατήγου. Πλην όμως τούτου και όλοι οι άλλοι αριθμοί οι οποίοι λέγονται δεν είνε ακριβείς, λ. χ. ότι αυτοί οι πρόκριτοι, οι οποίοι μου είπον αυτά και ότι απήντησα ως προερέθη, και ότι μετά τρεις μόνον ημέρας από της βεβαιώσεως του.......... Αν ήμην κακή μοίρα Έλλην Αρχιστράτηγος, το αντιλαμβάνομαι εξ όσων παθαίνω. Αλλά δεν ευρίσκω που έγκειται η ύπαιτιότης. Διότι τί ήτο δυνατόν να κάμη ένας αρχιστράτηγος; Ο αρχιστράτηγος πρώτον δεν έφυγεν. «Ήλθεν ο τουρκικός στρατός τρεις ημέρας κατόπιν από της συνομιλίας μου μέ τους προκρίτους.» Ήλθε μετά οκτώ ημέρας, διότι ελησμόνησεν ο γράφων ότι ο εις το είπεν εις τον άλλον και ο άλλος εις τον άλλον Δεύτερον δεν είπον τοιούτον πράγμα ποτέ. Εις την κατάθεσιν το εχαρακτήρισα ως ασύστολον ψεύδος και εδώ διαμαρτύρομαι. Είνε ψεύδος ασύστολον και δεν το είπον, διότι δεν το εσκέφθην και ποτέ μου δεν λέγω πράγματα τα οποία δεν σκέπτομαι. Εκείνην την στιγμήν επρόκειτο περί φυγάδων. Εις τους προκρίτους είπον ότι ο στρατός ο τουρκικός είνε μακράν 200 χιλιόμετρα και ο κίνδυνος δεν υπάρχει εκ τούτου, αλλά είνε εκ των φυγάδων, τους οποίους θα προσπαθήσω δια παντός τρόπου να συγκρατήσω και να τους κάμω να διαρρεύσουν προς άλλα σημεία.
Ουδείς λόγος περί Τουρκικού στρατού. Αλλά ας υποθέσωμεν, ότι επρόκειτο και περί του Τουρκικού. Κατά την κατάθεσιν του μάρτυρος συνταγματάρχου Σπυρίδωνος, απητούντο 20 ημέραι δια να συρρεύσουν αυτοί οι Έλληνες της Μικράς Ασίας εις την περιοχήν της Σμύρνης. Απητούντο 500.000 τόννοι ατμοπλοίων, δια να βγουν από την Σμύρνην εις μίαν ημέραν ή 50,000 τόννοι εις 10 ημέρας. Αλλά δεν υπήρχον ούτε 1,000 τόννοι. Υποθέσατε ότι ήτο δουλειά μου, ύστερον από όλην αυτήν την φροντίδα, από τας προσκλήσεις εξ όλων των διευθύνσεων, να σκεφθώ και περί αυτών. Τί θα συνέβαινε; Θα απητείτο εις μην από την ώραν που θα τους το έλεγον δια να επιβιβασθούν όλοι, 15 ημέραι δια να επιβιβασθούν οι μισοί Αλλά κύριοι Στρατοδίκαι, θα έπρεπε τότε να τους το μηνύσω πριν αρχίση η επί-θεσις. Αλλ' ίσως και πριν μεταβώ εις την Σμύρνην να τους είπω: ξεύρετε, αν αρχίση η επίθεσις, να φύγετε. Ώστε όλα αυτά καταρρίπτονται κατά την γνώμην μου.