Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΔΡΙΣΚΟΥ

 H κίνησις  των Γαριβαλδινών ήρχισε μαζί με την επιστράτευσιν. Εις την Ιταλίαν μία φλογερά προκήρυξις του στρατηγού Γαριβάλδη εξήγειρε παλαιούς και νέους οπαδούς, οι οποίοι έσπευδον να εγγραφούν εις τους καταλόγους. Η Ιταλική κυβέρνησίς επεμβάσα αποτόμως απηγόρευσε την στρατολογίαν εθελοντών, ημπόδισε δε και τους εγγραφέντας να αναχωρήσουν. Εν τούτοις ο στρατηγός Γαριβάλδης, μετά του υιού του Πιπίνου και της θυγατρός του, κατήλθεν εις την Ελλάδα ακολουθούμενος υπό μικράς αλλά γενναίας ομάδος ερυθροχιτώνων.
Εις τας Αθήνας όμως, πυκνή εγένετο εγγραφή ενθουσιωδών εθελοντών εις το Ελληνικόν σώμα των Γαριβαλδινών, υπό την αρχηγίαν του συνταγματάρχου των ερυθροχιτώνων και πολιτευτού Ζακύνθου Αλεξ. Ρώμα. Η άσκησις των ανδρών τούτων, ανελθόντων εις τρεις χιλιάδας, έγινε συστηματική και μετά ζηλευτής ταχύτητας, και το σώμα απεστάλη εις την Ήπειρον, όπου παρουσιάζετο μεγαλύτερη ανάγκη ανδρών ένεκα της μικράς δυνάμεως, την οποίαν αρχήθεν διέθετε ο στρατηγός Σαπουντζάκης.
Ηρωική υπήρξεν εν γένει η δράσις του σώματος των Ελλήνων Γαριβαλδινών, καθ' όλην την εκστρατείαν της Ηπείρου, μέχρι της ημέρας, καθ' ην εθεωρήθη  περιττή η ύπαρξίς του και απεφασίσθη η διάλυσίς του. Εκτός του Αλεξ. Ρώμα και άλλοι εκλεκτοί άνδρες προσεφέρθησαν να υπηρετήσουν, ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλλης, ο Ναθαναήλ Δομενεγίνης, ο Αριστοτέλης Τοπάλης, ο Αλέξανδρος Γέροντας, ο Αλέξιος Τάκης και άλλοι. Ηκολούθησε δε το σώμα και η Ασπασία I. Ράλλη, κόρη του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, ανεψιά του Ρώμα και σύζυγος του πολιτευτού Αττικής I. Ράλλη. Η ευγενής κυρία, όχι «μόνον προσέφερε πολυτίμους υπηρεσίας ως νοσοκόμος, αλλά και επολέμησεν η ίδια γενναιότητα εις την, μεγάλην και ένδοξον μάχην του Δρίσκου.
 Η μάχη του Δρίσκου υπήρξεν η σπουδαιοτέρα εν τη όλη πολεμική δράσει του  σώματος των Γαριβαλδινών. Ο Δρίσκος είναι βουνόν παρά τα Ιωάννινα, το οποίον ως πολεμική επιχείρησις περιελαβάνετο εις τον κύκλον των ενεργειών κατά της πρωτευούσης της Ηπείρου.
Εις το σημείον αυτό έφθασαν οι Γαριβαλδινοί την 26 Νοεμβρίου, ότε η πολιορκία του Μπιζανίου είχε στενεύση περισσότερον. Ολόκληρον το σώμα, με αρχηγόν τον Ρώμαν και επιτελάρχην του Μπαρδόπουλον, εβάδισε περί τα ξημερώματα της ημέρας εκείνης κατά του οχυρωμένου εχθρού και μετά δίωρον συμπλοκήν οι εξακόσιοι Τούρκοι του λόφου ετρέποντο εις φυγήν προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων αφήνοντες εις χειρας των νικητών σκηνάς, όπλα και αιχμαλώτους. Το υπόλοιπον της ημέρας επέρασεν αναίμακτον, προς το εσπέρας δε έφθασεν εις Δρίσκον ο στρατηγός Γαριβάλδης με τους Ιταλούς ερυθροχίτωνας και τινα ανταρτικά σώματα Κρητών.
Οι υποχωρήσαντες από τον Δρίσκον Τούρκοι είχον ενισχυθή εν τούτοις δια μεγάλης δυνάμεως και απεφάσιζον ν' ανακτήσουν τας απολεσθείσας θέσεις των. Απέναντι του Δρίσκου εις μεγάλα χαρακώματα, εν σπουδή ορυχθέντα την νύκτα, ετοποθέτησαν τηλεβόλα και εις τας εννέα το πρωί η μάχη ήρχισε  βιαιοτάτη. Από το χάνι της Λεύκας, άλλο Τουρκικόν σώμα ήρχετο κατά της παρατάξεως των Γαριβαλδινών. Από την Καστρίτσαν, απότομον και μεμονωμένον βουνόν, εβρέμετο το πυροβολικόν.
Περί την 3 μ.μ. κατέφθασαν εις τους μαχομένους Γαριβαλδινούς και επικουρίαι. Ήσαν τρία Ελληνικά  παλαιά πεδινά πυροβόλα μετ' αναλόγου στηρίγματος πεζικού. Η νέα δύναμις, παραταχθείσα πέραν των νώτων των Ελλήνων ερυθροχιτώνων, ήρχισε να βάλη  κατά του χανίου της Λεύκας, κατά της Γιάννιτσας καί της Καστρίτσας, η δε πρώτη βολή των Ελληνικών τηλεβόλων εχαιρετίσθη με ενθουσιώδεις ζητωκραυγάς υπό του μικρού στρατεύματος.
Εν τούτοις εις το μεταξύ το αίμα είχε ρεύση άφθονον. Ο αρχηγός του επιτελείου Μπαρδόπουλος είχε τραυματισθή, ο εκ Πειραιώς λοχαγός δικηγόρος Αλέξανδρος Βραχνός είχε φονευθή, όπως καί ο Κρης αρχηγός Μακρής. Ουκ ολίγοι, δε αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και άνδρες είχον τεθή εκτός μάχης.
 Η νυξ επέρασεν ήσυχος, αλλά η μάχη επανελήφθη αμέσως με τα ξημερώματα της επομένης. Νέα ενίσχυσις είχεν έλθη εν τω μεταξύ εις τους Τούρκους, οι οποίοι, γνωρίζοντες την στρατηγικήν σημασίαν του Δρίσκου εις την εξέλιξιν του συνόλου των στρατιωτικών επιχειρήσεων της κοιλάδος των Ιωαννίνων, ήθελον αντί πάσης θυσίας να τον κρατήσουν. Οκτώ χιλιάδες άνδρες είχον κατέλθη εκ Καστρίτσας προς το Δρίσκον. Πλην των ακινήτων τηλεβόλων της Καστρίτσας και άλλα είχον τοποθετηθή εις το χάνι της Λεύκας, κατά μήκος των προς την λίμνην χαρακωμάτων.
Τοιουτοτρόπως, σοβαρώς ενισχυθέντες οι Τούρκοι, δεν περιωρίζοντο πλέον εις το ν' απαντούν εις τα ελληνικά πυρά από τα χαρακώματα των, αλλ' έγιναν επιθετικοί. Οι Έλληνες ερυθροχίτωνες, απτόητοι προ της βροχής των σφαιρών και των οβίδων, έμειναν ακλόνητοι εις τας θέσεις των απα-ντώντες δια πυκνοτάτου πυρός. Δύο λόχοι Γαριβαλδινών, υπό τον στρατηγόν Γαριβάλδην, ενίσχυσαν παθητικώς μόνο το δεξιόν. Οι άλλοι όμως ετήρουν μόνον τας θέσεις των χωρίς να πυροβολούν, πράγμα το οποίον εξησθένισεν οπωσδήποτε την άμυναν εις εν σημείον της παρατάξεως.
Τέλος μετά τεσσάρων ωρών ηρωϊκήν αντίστασιν τα ανταρτικά σώματα, τα οποία είχον ταχθή εις το άκρον αριστερόν, τα οποία υφίσταντο και την πεισματωδεστέραν επίθεσιν των Τούρκων, ήρχισαν να κλονίζωνται. Και εις επίμετρον, τα πυρομαχικά των ερυθροχιτώνων, δεν ήσαν πλέον αρκετά, μετά τριήμερον μάχην. Εις μερικά σημεία μάλιστα είχον εξαντληθή εντελώς.
Εν τω μεταξύ το κέντρον ημύνετο κρατερώς και ο θάνατος εθέριζεν. Εις την πρώτην γραμμήν η Ασπασία I. Ράλλη, αφήσασα τα νοσοκομειακά της έργα, εμάχετο εις το πλευρόν του θείου της, ο οποίος άφοβος και απτόητος έτρεχεν από το εν σημείον της παρατάξεως εις το άλλο. Έπεσαν όμως ο ένας μετά τον άλλον οι γενναίοι. Ο επιτελάρχης Μπαρδόπουλος, τραυματίας από  την προηγουμένην ημέραν, αλλά με όλον του το τραύμα πολέμων γενναιότατα, εδέχετο και δεύτερο τραύμα σφαίρας. 

Ανάμεσα στους νεκρούς της μάχης ο ποιητής
Λορέντζος Μαβίλλης.

Ο ηρωικός ποιητής Λορέντζος Μαβίλλης, αποσυρόμενος πληγωμένος από το πεδίον της μάχης, εδέχετο και δευτέραν σφαίραν,  η οποία τον άφηνε  νεκρόν. Εφονεύετο επίσης ο λοχαγός Αλέξανδρος Βραχνός, ο Τοπάλης και ο Κρητικός Γερακάρης, παλαιός πολεμιστής της Κρήτης, ο οποίος είχε και τέσσαρας υιούς εις το πόλεμον. Τέλος ο ίδιος ο αρχηγός Αλέξ. Ρώμας εδέχετο μίαν σφαίραν, εις τον βραχίονα καθ'  ην στιγμήν με το ρεβόλβερ του υπεστήριξεν ένα ελληνικόν πυροβόλον, μετά μανίας προσβαλλόμενον από τους Τούρκους.
Τα ελληνικά τηλεβόλα, πολύ ολίγα δια μάχην τοιαύτης εκτάσεως και επιμονής, εδυσκολεύοντο πλέον ν' αντισταθούν εις τα πολλά και εύστοχα τουρκικά, τα οποία κατ'  αρχάς δέν έφερον καμμίαν βλάβην, έπειτα όμως εγένοντο από στιγμής εις στιγμήν περισσότερον επικίνδυνα. Αι εχθρικαί σφαίραι είχον διατρήση ήδη την λευκήν σημαίαν με τον ερυθρόν σταυρόν. Τον Ρώμαν, αναγκαζόμενον να καταφύγη εις το χειρουργείον, αντικαθίστα ο Πιπίνος Γαριβάλδης. Και ο συνταγματάρχης Ματθιόπουλος, βλέπων το επικίνδυνον της περαιτέρω αντιστάσεως, απέναντι τόσον καταπληκτικώς ανωτέρου υπό έποψιν αριθμητικήν εχθρού, εν συνεννοήσει με τους άλλους αρχηγούς διέτασσε την υποχώρησιν.
Ολίγον μετά μεσημβρίαν, οι Έλληνες ερυθροχίτωνες αποκομίζοντες τους τραυματίας των, κατήρχοντο βραδέως προς το χάνι Καμπέρ - Αγά, οπόθεν μετά της διλοχίας του τακτικού, ήτις εχρησίμευεν ως στήριγμα του πυροβολικού, κατήλθον εις το Λιάπι, όπου διενυκτέρευσαν, και την επομένην διηυθύνθησαν εις το Μέτσοβο.
 Η μάχη του Δρίσκου, καθ' ην 800 άνδρες, με τρία πυροβόλα και ολίγα πυρομαχικά, αντέστησαν κατά οκταπλασίων εχθρών μετά δέκα πυροβόλων και αφθόνων εφοδίων, αποτελεί μίαν των ωραιότερων σελίδων της ιστορίας των Γαριβαλδινών.

(Από το «Ημερολόγιον» του Σκόκου, του 1924)