ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ :ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1922 ΠΑΡΑΜΟΝΑΙ ΕΧΘΡΙΚΗΣ ΕΠΙΘΕΣΕΩΣ Α ( ΗΘΙΚΟΝ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΟΣ )

Ο Ελληνικός στρατός μετά τον νικηφόρον Διασυμμαχικόν  πόλεμον, οπόταν απεβιβάσθη εις Μ. Ασίαν κατά Μάϊον 1919) είχεν ακμαίον το ηθικόν του.

Εκεί  ανυψώθη έτι μάλλον, ένεκα της μετ' ευκολίας επιτυχούς δράσεως του ημετέρου στρατού, κατ' αρχάς  μεν εναντίον συμμοριών του εχθρού , κατόπιν δε εναντίον ατάκτων σωμάτων, μέχρι και των επιχειρήσεων του Ιουνίου 1920, καθ' ας  μάλιστα ενηργήθη και καταδίωξις  του εχθρού δια σιδηροδρομικών συρμών μετά στρατού [1].

Μετά την οργάνωσιν όμως κατά το τέλος του 1920, των ατάκτων εχθρικών σωμάτων εις τακτικόν στρατόν, ο οποίος τα­χύτατα εφωδιάσθη με όπλα συγχρονισμένα, με πολυβόλα, με οπλοπολυβόλα, με χειροβομβίδας, με οπλοβομβίδας, με πυροβολικόν διαφόρων διαμετρημάτων, με αεροπλάνα κτλ. ο ημέτερος στρατός κατά τας προς Εσκή-Σεχήρ και Αφιόν-Καραχισάρ επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921, συνήντησε το πρώτον σοβαράν αντίστασιν εκ μέρους των Τούρκων, υποστάς σημαντικάς απωλείας, και ιδίως εις την μάχην του Αβγκίν, όπου η ΙΙΙ Μεραρχία [2] εδοκιμάσθη σκληρώς, σχούσα περί τους 2.000 εκτός μάχης, καί­τοι η δυναμίς της εις άνδρας ήτο λίαν ηλαττωμένη ανερχομένη μόλις εις το ήμισυ της κανονικής συνθέσεως.

Επίσης βραδύτερον (Ιούλιον 1921) κατά τας επιχειρήσεις εναντίον του Εσκή-Σεχήρ και της Κιουταχείας ο ημέτερος στρα­τός υπέστη αρκετάς απωλείας, αίτινες επηρέασαν το ηθικόν του. Διοικών το δια τας επιχειρήσεις ταύτας σχηματισθέν Βόρειον Συγκρότημα Μεραρχιών εκ των III και XI, μετά την κατάληψιν του Εσκή-Σεχήρ, έλαβον εμπιστευτικήν διαταγήν της Στρατιάς με το ερώτημα : εάν το Στράτευμα επιθυμή  να συνεχίση την προέλασίν του μέχρις Αγκύρας. Απήντησα, ότι οι άνδρες είναι κουρασμένοι και επιθυμούν να επανέλθουν εις τας εστίας των' εάν όμως οποιοδήποτε είναι ανάγκη να προελάση και μέχρις Αγκύρας, οι άνδρες δύνανται να υποστώσι και την θυσίαν ταύτην, υπό τον όρον όμως, ίνα μετά ταύτα περατωθή ο πόλεμος και  επανέλθουν εις τας εστίας των. Κατόπιν έμαθον, ότι και οι Διοικηταί Σωμάτων Στρατού επί του ιδίου ερωτήματος έδωκαν ομοίας απαντήσεις.

Οι άνδρες ήρχισαν αναφανδόν να εκδηλώνουν την δυσαρέσκειάν των δια την παρατεινομένην στράτευσίν των, δεν εδίστασαν δε να έκδηλώσωσι ταύτην προς τον τότε Βασιλέα Κωνσταντίνον κατά την ημέραν της απονομής των παρασήμων εν Εσκή-Σεχήρ, ήτις αναγράφεται και εις αυτό το επίσημον Δελτίον Στρα­τιάς Μ. Ασίας μηνός Ιουλίου 1921 καθ' ο: «Κατά την διάβασιν του αυτοκινήτου του φέροντος τον Βασιλέα εις την τελετήν, ηκούσθησαν ζωηραί κραυγαί των ευρισκομένων εκατέρωθεν της οδού Στρατιωτών, οίτινες εφώναζον Απόλυσιν ! Απόλυσιν ! »

Επίσης εξεδήλωσαν το αυτό και προς τον τότε Πρωθυπουργόν, όπερ επιβεβαιοί το αυτό επίσημον Δελτίον της Στρατιάς πληροφορούν ότι : «Αναχωρήσας ο κ. Πρωθυπουργός μετά του κ. Υπουργού των Στρατιωτικών εκ Κιουταχείας και διευθυνόμενοι εις Εσκή-Σεχήρ, διήλθεν εκ της IX Μεραρχίας, οι άνδρες της οποίας, αντί να ζητωκραυγάσωσι κατά την διέλευσιν του Πρωθυπουργικού αυτοκινήτου, το οποίον είχεν ανακόψει την ταχύτητα του, εφώναζον, Απόλυσιν ! Απόλυσιν ! ».
Κατά τας επιχειρήσεις του Σαγγαρίου, ο ημέτερος Στρατός υπέστη σοβαράς απωλείας, αίτινες μεγάλως επηρέασαν το ηθι­κόν του, όπερ είχε καταπέσει οικτρώς.
Εις τας κατά το 2ον δεκαπενθήμερον του Σεπτεμβρίου 1921 συναφθείσας μάχας ανατολικώς του Αφιόν, εν σύνταγμα της I Μεραρχίας ηρνήθη να βαδίση κατά του εχθρού, ο δε λοι­πός στρατός επολέμησε μετ' απροθυμίας. Η κρίσιμος κατάστα-σις εσώθη τότε εκ της προελάσεως του Β' Σώματος Στρατού εκ Σεϊντή—Γαζή εναντίον των πλευρών και νώτων του εχθρού, όπερ ηνάγκασε τον εχθρόν ν΄ αποσυρθή ραγδαίως προς αποφυ­γήν καταστροφής. [3] Επίσης κατά τας αρχάς Ιανουαρίου 1922 διαταχθέντος του 49ου συντάγματος Πεζικού, όπερ παρέμενεν εν Οτουράκ (περιοχή Τουνλού—Πουνάρ), ν' αντικαταστήση έτερον σύνταγμα εις τον Υποτομέα Σαβράν (περιοχήν Αφιόν), εν τάγμα αυτού ηρνήθη να μεταβή
Μετά τας επιχειρήσεις του Σαγγαρίου, εγεννήθη η πεποίθησις και εις τον τελευταίον Έλληνα στρατιώτην, ότι δεν ήτο δυ­νατόν να επέλθη το τέλος του πολέμου στρατιωτικώς, και ότι έδει η Κυβέρνησις να επιληφθή  διττλωματικώς , όπως λήξη ταχέως η ατέρμων, όσω και επικίνδυνος αύτη κατάστασις.
Πλείστοι αξιωματικοί και οπλίται παρέμενον εις το εν Μ. Ασία Μέτωπον συνεχώς επί τριετίαν, χωρίς να ίδωσι τους συγ­γενείς των, και ων αι περιουσίαι κατεστράφησαν. Οι εν τω Μετώπω εμπόλεμοι λόχοι διοικούντο υπό εφέδρων ανθυπολοχα­γών κατά το πλείστον, εν ω πλήθος λοχαγών και παντός ετέρου βαθμού μονίμων αξιωματικών, εθεώντο περιφερόμενοι άνευ ερ­γασίας εις τό Εσωτερικόν.
Το Υπουργείον Στρατιωτικών ευρέθη εις την λυπηράν ανάγ­κην να εκδώση κατά Μάϊον 1921 την υπ' αριθ. 185.062 Εγκ. 647 Διαταγήν λέγουσαν: «Επανειλημμένοι αυστηραί και έντονοι Διαταγαί μου έξεδόθησαν, όπως οι εις την Στρατιάν Μ. Ασίας διατιθέμενοι αξιωματικοί μεταβαίνωσι τάχιστα και άνευ της ελα­χίστης επιβραδύνσεως εις τας νέας των θέσεις. Αλλά και μετά τας Διαταγάς μου ταύτας εξακολουθεί παρατηρούμενον ό,τι ατυ­χώς και πρότερον' τουτέστιν, οι μετατιθέμενοι Αξιωματικοί ή δεν εφοδιάζονται αμέσως δια φύλλων πορείας ή και εφοδιαζόμενοι παραμένουσιν αδικαιολογήτως είτε εις τας φρουράς εξ ων μετετέθησαν ή και εις άλλας φρουράς δι' ων διέρχονται και ιδίως ενταύθα' τινές μάλιστα προβάλλουσι και  λόγους υγείας τους οποίους μέχρι της στιγμής της διαθέσεως των ουδ΄ είχον (260) καν επικαλεσθή, ή αιτούσι να διατεθώσιν εις οιανδήποτε άλλην Μονάδα, πλην των της Στρατιάς Μ. Ασίας, μετερχόμενοι ατυχώς προς τούτο παντός είδους πλαγίας ενεργείας. Συνεπώς, ούτε οι μετατιθέμενοι Αξιωματικοί συνεμορφώθησαν πάντες προς τας Διαταγάς μου, ούτε και αι υπό των Κανονισμών εντεταλμέναι να εφορώσι την κίνησιν Αρχαί» καΙ περαιτέρω: «η συμμετοχή εις τας επιχειρήσεις παντός Αξιωματικού αποτελεί ζήτημα τιμής δι' αυτόν».

Δι' ετέρας τω 1922 υπ' αριθ.128819/671 Έγκ. Υπ.Στρατ. διετάσσοντο ν' αναχωρήσουν εντός 4 ημερών δια την Στρατιάν Μ. Ασίας ονομαστί 255 Αξιωματικοί, οι οποίοι απελθόντες επ' αδεία εις το Εσωτερικόν, εξηκολούθουν να παραμένουσι μακράν των τάξεων των, καίτοι η άδεια των είχε λήξει προ 1 1/2 μηνός.

Εκ των ολίγων Αξιωματικών, οίτινες μετέβησαν επ' αδεία εις την Ελλάδα, μικρόν μέρος τούτων επιστρέφοντες εις Μ. Ασίαν, περιέγραφον την κατάστασιν του Εσωτερικού με τα μελανώτερα χρώματα, και μετέδιδον εις το Στράτευμα την απογοήτευσιν, διότι αντί ενθαρρύνσεως ην ήλπιζον να συναντήσωσιν εν Ελλάδι, εύρισκον τουναντίον ανήκουστον και πρωτοφανή αδιαφορίαν δια τον επί πλέον της τριετίας ταλαιπωρούμενον και μαχόμενον εις τα βάθη της Μ. Ασίας Ελληνικόν στρατόν, ο οποίος τοιουτοτρόπως αντελαμβάνετο ότι κατ' ουδέν λογίζονται αι στερήσεις, αι κακουχίαι, οι κίνδυνοι και αι θυσίαι, ας υφίστανται εν τω Μετώπω.

Η Πολιτεία ενήργει προαγωγός, και απένειμεν έτι αμοιβάς εις τους αξιωματικούς του Εσωτερικού, χωρίς να κάμνη ουδεμίαν διάκρισιν μεταξύ των εν τω Μετώπω μαχόμενων, και των εν τω Εσωτερικώ ανέτως παραμενόντων. Τελεία ισοτέδωσις των μεν και των δε. Δια τούτο, αθρόως υπεβάλλοντο αιτήσεις  εκ μέρους των αξιωματικών παντός βαθμού του Μετώπου, περί  μεταθέσεώς των εις το Εσωτερικόν, διότι επείσθησαν ότι θα  κριθώσι και αμειφθώσιν ομοίως, είτε εις το Μέτωπον, είτε εις  το Εσωτερικόν υπηρετούσιν. Εγεννήθη εις όλους η πικρία, ότι τους  καρπούς των ταλαιπωριών, των μόχθων, των κινδύνων και αυτού του αίματος των μαχομένων, καρπούνται εξ ίσου αν μη επί πλέον και οι εν τω Εσωτερικό παραμένοντες.(261) 

Οι Διοικηταί  των εν Μ. Ασία τριών Σωμάτων Στρατού (Αου Στρατ. Κοντούλης, Βου Στρατ. Τρικούπης καί Γου Στρατ. Πολυμενάκος) δι' αναφορών και προσωπικών επιστολών κατά Οκτώβριον 1921 προς τον Διοικητήν της Στρατιάς, διεξετραγώδησαν την λυπηράν ταύτην κατάστασιν, ήτις έτεινε να διαλύση και να αποσυνθέση το στράτευμα.

Αλλ' εκτός τούτου, παραλλήλως, συν τω χρόνω ήρχισαν να δυσανασχετούν δια την παράτασιν της ατέρμονος εκείνης καταστάσεως και οι οπλίται, οι οποίοι στρατευθέντες με την προϋπόθεσιν να διεξαγάγουν μίαν εκστρατείαν μετά το πέρας της οποίας ήλπιζον, όπως είχεν αφεθή να πιστεύσωσιν, ότι θα επέστρεφον εις τας εστίας των αποστρατευόμενοι, έβλεπον αντιθέτως την κατάστασιν εκείνην χρονίζουσαν, και ουδαμού παρουσιάζουσαν ελπίδα οριστικής λύσεως έστω καί μεμακρυσμένην.

Η Κυβέρνησις παρά τας επανειλημμένως εκδοθείσας σχετικάς διαταγάς, δεν είχε την δύναμιν να επιβληθή εις τους εν τω Εσωτερικώ παραμένοντας αξιωματικούς παντός βαθμού, ουδέ εις τους ανυποτάκτους καί λιποτάκτας οπλίτας, ων ο αριθμός ανήρχετο εις πολλάς δεκάδας χιλιάδων, οίτινες παρέμειναν ήσυχοι εις τας εστίας των, εν ω χρόνω παρέμενον οι άλλοι, οι μη επιτήδειοι, εις το Μέτωπον, μη δυνάμενοι δυστυχώς οι τελευταίοι ούτοι να τύχωσιν αδείας, ένεκα της μη επιστροφής των πρώτων απελθόντων επ' αδεία εις το Εσωτερικόν.

Η μη εξ ίσου κατανομή των πολεμικών βαρών μεταξύ του εστρατευμένου έθνους εδηλητηρίαζε και εμάραινε τον εν τω Μετώπω στρατόν.

Οι εις την γραμμήν προκαλύψεως ευρισκόμενοι αξιωματικοί και οπλίται παρέμενον εντός προχείρων υποστέγων ή υγρών οπών, ας ανώρυξαν εις το έδαφος και έζων ως τρωγλοδύται.

Πάντες αξιωματικοί και οπλίται επεζήτουν το τέλος του πολέμου.

Κατά την λογοκρισίαν των επιστολών, μοι εδόθη αφορμή ν' αναγνώσω τοιαύτας οπλιτών εκ μέρους των εν τω Εσωτερικώ παραμενουσών οικογενειών των, περί της υπό πάσαν έποψιν και (262) ιδίως οικονομικήν, οικτράς τούτων καταστάσεως, όπερ ήδύνατο να σπαράξη πάσαν ανθρωπινήν καρδίαν. [4 ]

Κατά τας συχνάς μεταβάσεις μου εις τα διάφορα τμήματα προς τα οποία μετέβαινον δια να έχω ιδέαν και άμεσον αντίληψιν επί της εν γένει καταστάσεως, προσπαθών να διαγνώσω αλλά και να ενισχύσω το ηθικόν των οπλιτών, υπέβαλον εις αυτούς διάφορα ερωτήματα και προσεπάθουν να εξάρω το καθήκον και την καρτερικότητα, πλην όμως σχεδόν ουδέποτε παρέλειπον ούτοι να υπαινιχθούν τον πόθον των προς τερματισμόν του πολέμου και άποστράτευσιν. Ο λογισμός πάντοτε εκεί περιεστρέφετο. Άδειαι δεν εχορηγούντο πλέον μετά το γεγονός, ότι οι λαβόντες δια την Ελλάδα δεν επανήρχοντο πλέον εις το Μέτωπον.

Προσεπαθούμεν δια διαφόρων ψυχαγωγικών μέσων, αθλητικών αγώνων, προχείρων θεάτρων κλπ. να τους διασκεδάσωμεν την στενοχωρίαν και δυσφορίαν.

Ο ιματισμός των ανδρών λίαν ελλειπής. Το συσσίτιον δεν ήτο ανάλογον προς τας περιστάσεις. Ένεκεν ελλείψεως κρέατος, εδίδετο τοιούτον μόνον δις της εβδομάδος.

Πολλάκις παρετηρήθη έλλειψις ελαίου καί οσπρίων, τα δε μακαρόνια εδίδοντο άνευ τυρού, νερόβραστα, τα όποία μετά τινας ημέρας ουδείς πλέον έτρωγε.

Aι εν τοις Συντάγμασι υπό των οπλιτών εκδιδόμεναι  προς διασκέδασιν εφημερίδες σατυρίζουσαι την κακήν ταύτην κατάσιασιν του συσσιτίου, είχον ημέραν τινά σχετικήν εικόνα : λέβητα κεκλιμένον, εξ ου εχύνοντο νερόβραστα μακαρόνια εις  τους κύνας οίτινες έτρωγον ταύτα, με την επιγραφήν : «Το συσσίτιον των οπλιτών».

Καπνός δεν διενέμετο. Οσάκις δε σπανίως εγίνετο διανομή, ήτο τόσον κακής ποιότητος, ώστε απερρίπτετο παρά των οπλιτών.

Ελλείψει χρήματος, καθυστερείτο ο μισθός επί πολλούς μήνας, [5] και δεν ήτο δυνατή ούτε βελτίωσις του συσσιτίου δια του προβλεπομένου εικοσιπενταλέπτου, δεδομένου ότι το συσσίτιον των οπλιτών εχορηγείτο παρά του Δημοσίου εν μέρει εις είδος και εν μέρει εις χρήμα προς συμπλήρωσιν.

Επίσης εις την δυσφορίαν των οπλιτών συνετέλεσεν ουκ ολίγον, αφ' ενός μεν η εν Ελλάδι Μπολσεβικική προπαγάνδα, ήτις δι' επιστολών προς οπλίτας προσεπάθει να επιτύχη την διάλυσιν του στρατού, και αφ' ετέρου, η εν Αθήναις εκδιδομένη εφημερίς «Ριζοσπάστης», ης η κυκλοφορία δεν επετρέπετο μεν εις το Στράτευμα, διεβιβάζετο όμως αύτη εις τον Στρατόν του Μετώπου δια του εχθρικού στρατού, ριπτομένη υπ' αεροπλάνων, είτε δι' εχθρικών περιπολιών, αίτινες κατά την νύκτα προχωρούσαι μέχρι των ημετέρων συρματοπλεγμάτων άφηνον, ή εξήρτων επί πασσάλων ολόκληρα δέματα εφημερίδος «Ριζοσπάστης». Κατά τον αυτόν επίσης τρόπον μετεβιβάζοντο εις τας γραμμάς μας και δέματα ελληνικής εφημερίδος Κωνσταντινουπόλεως, δημοσιευούσης στρατιωτικά άρθρα ενυπόγραφα, άτινα εκρίθησαν υπό της Κεμαλικής προπαγάνδας ως δυνάμενα να συντελέσωσιν εις την κατάρριψιν του ηθικού του μαχομένου έλληνος στρατιώτου.

Εις τας κατά μήνα υποβαλλομένας εις  την Στρατιάν αναφοράς περί της καταστάσεως του στρατού ετονίζομεν ότι «ο   (264) στρατός δεν είναι εις θέσιν να κάμη επίθεσιν», όπερ ταυτόσημον του ότι ο στρατός δέν είναι δια πόλεμον. Αι εφημερίδες παρίστανον ότι επίκειται η ειρήνη.

Είχον αρχίσει λιποταξίαι οπλιτών, κατ' αρχάς μεμονωμέναι και άνευ οπλισμού, κατόπιν καθ' ομάδας, και τέλος περί τας αρχάς Αυγούστου 1922, ήτοι ημέρας τινας προ της επιθέσεως καθ' ομάδας εκ 15 καί 20 οπλιτών μεθ' οπλισμού. Εις τούτο πιθανώς να συνετέλεσεν η παραμονή εν τω Εσωτερικώ ακαταδιώκτων πολλών δεκάδων χιλιάδων ανυποτάκτων και λιποτακτών καί ετέρων χιλιάδων συστρατιωτών απεσπασμένων εις τα γραφεία του Εσωτερικού, ή ασχολουμένων εις ιδιωτικάς εργασίας, όπερ δυστυχώς ήτο εν γνώσει των εν τω Μετώπω οπλιτών.

Περί πάντων των ανωτέρω αναφερομένων, κατέστησα επανειλημμένως ενημέρους τους αρμοδίους.

Το πρώτον κατά Σεπτέμβριον 1921, οπότε διώκουν το Ν. Συγκρότημα Μεραρχιών, εις τον διελθόντα δι'  Αφιόν-Καραχισάρ αρχηγόν του Επιτελείου της Στρατιάς υποστράτηγον Πάλλην Κ., όστις με ηρώτησε περί του ηθικού του στρατού απήντησα : «Πρέπει να τερματισθή ταχέως η εκκρεμότης της πολεμικής καταστάσεως, καθόσον παρατηρείται εις το στράτευμα κόπωσις ψυχική και σωματική, η δε ανθρωπίνη αντοχή έχει όρια, άτινα δεν δύναται τις να υπερβή ατιμωρητεί». Μοι απήντησεν, ότι είναι σύμφωνος, και ότι προ του χειμώνος 1921 θα λήξη η κατάστασις αυτή.

Επίσης περί της καταστάσεως του στρατεύματος κατέστησα ενήμερον τον κατά φθινόπωρον 1921 επισκεφθέντα το Μέτωπον τότε Διάδοχον Γεώργιον, οπότε διώκουν το Β' Σώμα Στρατού. Κατά την ιδίαν εποχήν παρεκάλεσα τον λαβόντα 15ήμερον άδειαν δια το Εσωτερικόν συνταγματάρχην και αρχηγόν Πυροβολικού του Β' Σώματος  Στρατού Ιωαν. Παπαϊωάνου, όπως εκθέση εις τους εν Αθήναις αρμοδίους την εν Μ. Ασία κατάστασιν του στρατού, και συντελέση προς λήψιν οριστικής αποφάσεως, καθόσον δεν δύνανται να παραμένωσιν επ' άπειρον εν αδρανεία  δύο εμπόλεμοι στρατοί αντιμέτωποι, Οι μεν Τούρκοι, ως πληροφορούμεθα, ενισχύονται ημέρα τη ημέρα, εν ω ημείς τουναντίον φθίνομεν.

Κατά την έπιστροφήν του μοι είπεν ότι, ανεκοίνωσε την (265) κατάστασιν εν λεπτομερεία εις τον τέως πρωθυπουργόν Καλογερόπουλον Ν. (συμπατριώτην του), ο οποίος τω απήντησεν ότι «διατελεί εν πλήρει γνώσει της καταστάσεως, και έχει την γνώμην ότι έδει να εκκενώση ο  στρατός την Μ. 'Ασίαν, αλλά πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσι την εκείσε παραμονήν».

Οι ούτω πως σκεπτόμενοι πολιτικοί αρχηγοί της Χώρας ώφειλον να γνωρίζουν ότι, οπόταν τα ζητήματα εσωτερικής πολιτικής τίθενται εν πρώτη μοίρα, της Χώρας ευρισκομένης εν εμπολέμω καταστάσει, η μαχητική αξία της Χώρας ταύτης αρχίζει να καταρρέη.

Ανέφερον πολλάκις περί της καταστάσεως του Στρατού εις την Στρατιάν, ως και εις τον τελευταίως αναλαβόντα την Διοίκησιν της Στρατιάς, ου μόνον εγγράφως αλλά και προφορικώς κατά την ενεργηθείσαν επιθεώρησίν του εις Αφιόν.

Εις το εν Μ. Ασία εμπόλεμον στράτευμα εγεννήθη πικρόν παράπονον δια την ασύγγνωστον αδιαφορίαν του Εσωτερικού προς τους εν τω Μετώπω ταλαιπωρουμένους, μεταβληθέν ολίγον κατ' ολίγον εις μίσος, όπερ δεν εξωτερικεύετο μεν λόγω της πολεμικής καταστάσεως, αλλά το οποίον κατόπιν, μετά την εκ της επιθέσεως του εχθρού κατ' Αύγουστον 1922 επελθούσαν καταστροφήν του Στρατού Μ. Ασίας, έξεδηλώθη εμπράκτως κατά τον γνωστόν τρόπον της Επαναστάσεως.

Η  Κυρία Άννα Α. Παπαδοπούλου, (Μάννα του Στρατιώτου) εδημοσίευσεν εις το «Ελεύθερον Βήμα» 31 Αυγούστου 1922 κατά την επελθούσαν καταστροφήν την κατωτέρω σχετικήν επιστολήν μου του μηνός Ιουλίου 1922 αποσταλείσαν αύτη εξ Αφιόν-Καραχισάρ:

«Έλαβον την επιστολήν σας και πολύ ελυπήθην δια την διαίρεσιν και την διχόνοιαν, η οποία υπάρχει δυστυχώς εις το Εσωτερικόν.

»Εις ξένος, ο οποίος θα  ήθελε να παρακολουθήση τα Ελληνικά πράγματα εκ των εφημερίδων, θα ήτο αδύνατον να μαντεύση, ότι η Ελλάς είναι εις εμπόλεμον κατάστασιν, και ότι ο στρατός ευρίσκεται εις τα ενδότερα της Μικράς Ασίας με το όπλον ανά χείρας απέναντι εχθρού καραδοκούντος την καταστροφήν μας και διστάζοντος να προελάση. Ουδείς λόγος ενθαρρυντικός, ουδεμία τόνωσις ηθική φαίνεται   εις τας εφημερίδας προς (266) ενίσχυσιν του φρονήματος των εν τω Μετώπω ανδρών, οι οποίοι παραμένουσιν επί τόσα έτη μακράν των οικογενειών των και της ιδιαιτέρας των πατρίδος. Και αγνοεί η Εσωτερική αθλιότης οτι μία—ο μη γένοιτο—καταστροφή του στρατοϋ ενταύθα, θα είχεν ως αποτέλεσμα να συμπαρασύρη εις τον τάφον σύμπασαν την Ελλάδα.......»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] "Καθ΄ον χρόνον προς Ανατολάς (Καύκασον) εξελίσσοντο αι επιχειρήσεις (των Τούρκων) εναντίον των Αρμενίων, προς Δυσμάς οι Έλληνες διαρκώς προελαύνοντες, είχον καταλάβει την Προύσσαν και το Ουσάκ... Δεν ήτο δυνατόν ν' αντιταχθώμεν δια συμμοριών εις εχθρόν  διαθέτοντα στρατεύματα ωργανωμένα και εφοδιασμένα διά συγχρόνων τεχνικών μέσων."Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος Συνταγ.Τουρκ Γεν. Επιτελ.Τζεβδετ Κερήμ βέη" .
[2] Ετύγχανον Διοικητής αυτής.

[3] Ο Φεβζή πασάς επιτελάρχης του Μουσταφά Κεμάλ πασά εις συνέντευξίν του κατ'  Αύγουστον 1924 εν Τονλού Πουνάρ μεταξύ άλλων είπε: «Μετά την μάχην του Σαγγαρίου διετάξαμεν εν των Σωμάτων Στρατού μας μετά του Ιππικού, ίνα ενασκήσωσι πίεσιν επί του  χαρακωμένου εις το Αφιόν Καραχισάρ εχθρού. Αι μονάδες αύται εξεπλήρωσαν την αποστολήν των με θάρρος και επιτυχίαν. Εχθρικόν όμως Σώμα Στράτου κατελθόν από Βορρά τας ηνάγκασε να σταματήσωσι την επιτυχή δράσιν των και επανέλθωσιν εις την βάσιν των.» Το περί ου  ο λόγος Σώμα Στρατού ήτο το Β' Σώμα Στρατού, όπερ διώκουν  κατά την επιχείρησιν ταύτην.

[4] Το τιεριεχόμενον των επιστολών ήτο περίπου συντεταγμένον υπό την εξής έννοιαν :

«ΔιατΙ μας εγκατέλιπες ; Δεν έχεις καρδιά δεν μας λυπάσαι;

Επώλησα όλα τα ζώα μας και όσα είχα χρυσαφικά δια να εξοικονομήσωμεν τα προς ζην. Τα χωράφια μας μένουν ακαλλιέργητα. Μου γράφεις ότι δεν ημπορείς να έλθης, διότι δεν σοι δίδουν άδειαν. Διατί ψεύδεσαι; Πώς ευρίσκονται εις το χωριό προ καιρού οι  Γ. Δ. Κ. Π. κτλ. οι οποίοι καλλιεργούν τα κτήματά  των χωρίς να τους ενοχλή κανείς; Φαίνεται όμως ότι εύρες αυτού άλλην γυναίκα και εμάς μας εγκατέλειψες.

Δεν επερίμενα ποτέ από σε τοιαύτην διαγωγήν. Ημείς εδώ  πεθαίνομεν και συ διασκεδάζεις. Ο Θεός θα σε τιμωρήση δι αυτήν την εγκατάλειψιν.

[5] Δυστυχώς φαίνεται μόνον δια τους εν τω Μετώπω υπήρχεν έλλειψις, καθόσον οι εκ του Εσωτερικού τυχόν τιθέμενοι εις την διάθεσιν του Α' Σώματος Στρατού ανώτεροι αξιωματικοί, ερωτώμενοι, μ' εβεβαίουν ότι εν τω Εσωτερικώ εμισθοδοτούντο τακτικώς κατά μήνα, και ενίοτε προκαταβολικώς οσάκις είχον ανάγκας.