ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞ. ΑΠΟΛΟΓΙΑ Γ. ΧΑΤΖΑΝΕΣΤΗ 1

ΠΕΡΙΛΗΨΙΣ 

— 1. Άρθρα τινά του κατηγορητηρίου Ούτε εγωπαθής, ούτε αυλικός. Η ψυχολογία και δυσκαμψία του.— 2. Η ενίσχυσις της Θράκης. —  3. Η επιθεώρησις του Μετώπου. Το ηθικόν του Στρατού. Το εγχείρημα κατά της Κων/πόλεως.—  4. Πόσαι δυνάμεις απεστάλησαν εις Θράκην.— 5. Αι πληροφορίαι του εχθρού.—  6. Η σύμπτυξις. Τα συγκροτήματα. Μία επιστολή του Χάρριγκτων. Η ενίσχυσις του εχθρού. Aι λειποταξίαι. Αεροπορία. Ύποπτοι μετακινήσεις του εχθρού. — 7. Η πρώτη είδησις περί ενάρξεως επιθέσεως— Aι διαταγαί. Σκιαγραφία της μάχης. Ο κ. Τρικούπης δεν ανησυχεί. Ζητεί και λαμβάνει ενισχύσεις. — 8. Aι δυνάμεις κατά την 14 Αυγούστου. Ο κ. Τρικούπης είχεν όλον τον στρατόν. Νέα διαταγή προς μάχην.—9. Ο κ. Τρικούπης χάνεται. Η κατάστασις απελπιστική. Αναφορά εις Υπουργείον.—10, Έκκλησις προς τον Στρατόν. Διαταγή τυφεκιαμού των φυγάδων. —11. Η απαισία εικών. Η αντίστασις αδύνατος. Μία ενίσχυσις περιπλέκουαα την κατάστασιν. Εμφάνισις Τσετών. —12. Η θέσις του αρχιστρατήγου. Ο Νέϋ, ο Φος, ο Πεταίν. Ανάγκη παραμονής εις Σμύρνην. Η στιβαρά χεΙρ και η αντίφασις του κατηγορητηρίου.—13. Aι εχθρικαί δυνάμεις. Η μαχητική ικανότης του Στρατεύματος.—14. Πα­νικός και διάλυσις. Η εκκένωσις της Σμύρνης. Ο εκ των φυγάδων κίνδυνος.—15. Η Μικρασιατική εκστρατεία καταδικασμένη εις αποτυχίαν. —16. Τα εκ της συμπτύξεως κέρδος. —17. Η ελεεινή διοίκησις. Η διαλυτική προπαγάνδα.—18 Ο αρχιστράτηγος, η πολιτική και ο Παπούλας. —19. Ο ατυχής Στρατηγός. Στρατηγοί δαφνοστεφείς, αλλ' ανεύθυνοι δια τας επιτυχίας, και στρατηγοί ατυχείς και ανεύθυνοι δια τας αποτυχίας.

1.—Γ. Χατζανέστης. Κύριε Πρόεδρε, Κύριοι Στρατοδίκαι ! Moι απηγγέλθη μία κατηγορία τόσον βαρεία τόσον αποτροπαία, ώστε ομολογώ ότι δεν θέλω να πιστεύσω ότι πρόκειται ν' απολογηθώ επί ταύτης. Αν δε δεν επρόκειτο περί ζητήματος σπουδαιοτάτου μιας εθνικής συμφοράς, η οποία εκλόνισε και συνεκίνησεν όλον τον Ελληνισμόν, θα σας έλεγον, κα­τόπιν των όσων το Δικαστήριον ηκούσε, των καταθέσεων των μαρτύρων, και της ιδικής μου καταθέσεως: Κύριοι, κρίνατε, αποφασίσατε, δεν απολο­γούμαι διότι είνε ομολογώ, πολύ πικρόν, πολύ οδυνηρόν ν' αναγκάζεται τις δι' επιχειρημάτων ν' αποδείξη ότι δεν είνε «προδότης». Ουχ' ήττον παρά το τραγικόν της ώρας, αισθάνομαι μίαν ανακούφισιν, διότι την στιγμήν ταυτην την ανέμενον. Αν δε η Επανάστασις δεν με παρέπεμπε, θα εζήτουν εγώ αυτός να παραπεμφθώ, διότι ήθελον να φωτισθή αυτή η υπόθεσις εις όλα αυτής τα σημεία, δια να φανή η ευθύνη εκάστου. Εννοώ κάλλιστα και δικαιολογώ όλους, όσοι κατεφέρθησαν κατά καιρούς εναντίον του Αρχιστρα­τήγου εν μια τοιαύτη συμφορά είνε τοιαύτη, ώστε εκ πρώτης όψεως αδιαφιλονεικήτως να παρέχη υπονοίας εις πάντα, ότι αυτός ευθύνεται. Αισθά­νομαι λοιπόν, Κύριοι Στρατοδίκαι, ευχαρίστησιν, αν επιτρέπεται η λέξις, διότι θ' απολογηθώ, θα ομιλήσω. Αν το βούλευμα με απήλασσε, θα ήμην δυσηρεστημένος. Δεν εχρημάτισα ποτέ επιτελάρχης συντρόφων. Εχρημάτισα επιτελάρχης στρατιωτικών συντρόφων, συναδέλφων μου εν όπλοις, άπαξ μεν κατά τoν πόλεμον του 1897 εις την Ταξιαρχίαν του Σμολένσκη|, εις ην είχον την τιμήν να είμαι επιτελάρχης, και δις εις τους Βαλκανικούς πολέμου. Ούτε στέκεται, ούτε είνε δυνατόν να στηριχθή ότι ηδυνάμην να είμαι άλλου είδους επιτελάρχης. Την ιδιότητα μου της δυσκαμψίας της σπονδυλικής μου στήλης , ως και των ιδεών μου, την εγνώριζε προ παντός ο βασιλεύς Κωνσταντίνος και όλον το Παλάτιον. Κατόπιν ήλθον εις Αθήνας δι' υποθέσεις μου κατά Μάρτιον του 1922 και επί σκοπώ να χρησιμοποιηθώ όχι ως στρατιωτικός, διότι η κατάστασις την οποίαν εύρον όταν επανήλθον, αι διαστάσεις, αι διχόνοιαι και όλη αύτη η ιστορία και διάφορα άλλα αίτια μ' ώθησαν εις το να απόσχω' δεν ηθέλησα όμως αφ' ετέρου και να μη προσφέρω τας υπηρεσίας μου εις την Πατρίδα ως άτομον, αν ηδυνάμην να χρησιμοποιηθώ άλλως και δια τούτο εις την επιστολήν μου του Νοεμβρίου κατέληγα ως εξής: (αναγινώσκει) «Ουχ' ήτον...........» Ηννόουν ότι ηδυνάμην να προσφέρω και άλλας υπηρεσίας έξω του στρατού. Επανήλθον όθεν δι' αυτόν τον λόγον και ευρέθην ακριβώς κατά Μαρτιον εν Αθήναις όταν εγνώσθησαν αι προτάσεις των Δυνάμεων δια των οποίων σκληρώς σκληρότερον από όλας τας προηγουμένας αφηρείτο όλη η Μ. Ασία, ετροποποιείτο η Θράκη κατά τρόπον, ο οποίος ισοδυνάμει προς απώλειαν αυτής, δηλ. εγένοντο τα κοινά σύνορα μεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας, δεν επιτρέπετο εις τους Έλληνας να έχωσι στρατόν εις ωρισμένην μεγάλην ζώνην και η Αδριανούπολις αφίνετο σχεδόν αφρούρητος. Ομολογώ ότι ταύτα μου έκαμον τοιαύτην εντύπωσιν, ώστε όταν με είδεν ο κ. Θεοτόκης ,παρά τας αποφάσεις μου να μη εξακολουθήσω ασχολούμενος εις τον Στρατόν εξανέστην εκ των προτάσεων τούτων και είπον εις αυτόν : Τέλος πάντων, άλλην μίαν φοράν θα κάμω ό,τι δύναμαι εις τον στρατόν. Ο κ. Υπουργός εξέφρασε τας ευχαριστίας και κατόπιν εις την πρώτην τυχούσαν ευκαιρίαν, η οποία ήτο κατ' Απρίλιον, οπότε επρόκειτο ν' αντικατασταθή ο κ. Παπούλας, εκλήθην παρά του κ. υπουργού. Κατόπιν όμως δια λόγους διαφόρους τους οποίους αγνοώ, ανεκοινώθη ότι αι σχέσεις μεταξύ Αρχιστρατήγου Παπούλα και Κυβερνήσεως είνε αρισται και επομένως ο διορισμός μου δεν επίκειται. '. Ομολογώ ότι αυτό με δυσηρέστησε, διότι ενόμιζον ότι έπρεπε να μη ανακοινωθή τι προ της ληφθείσης αποφάσεως, δι ο και πάλιν έγραψα επιστολήν προς τον κ. υπουργόν, εις την οποίαν κατέληγον προκειμένου μάλιστα περί Αρχιστρατηγίας εν Μ. Ασία (αναγινώσκει «ότι ως άτομον και ως Στρατηγός..........................») Αι δυο αύται επιστολαί υποθέτω ότι καταρρίπτουσι τελείως, καθ' όσον αφορά εμέ, τας ιδιότητας, τας οποίας μου αποδίδει εν τω κατηγορητηρίω το άρθρον 11 και 12 δηλ, υστερικήν εγωπάθειαν, φιλοδοξίαν, αυλικόν συγκρότημα κλπ. Εν τω αυτώ άρθρω, προκειμένου και πάλιν περί εμού, εξακολουθεί η κατηγορία ως εξής : «Ο Αρχηγός ούτος ωδήγησε τα παιδιά του κόσμου εις την σφαγήν» και διαφόρους αλλάς σκέψεις σχετικάς. «Την επ' αυτού απάντησιν μόνον το Δικαστήριον δύναται να δώση.» Ασφαλώς. Και εγώ αυτό περιμένω. Αλλ' αν υπάρχει κατηγορία, η οποία δεν δύναται να στηριχθή, κατηγορία εντελώς άδικος, κατά την κρίσιν μου, είναι ότι εγώ ως Αρχηγός ωδήγησα τα παιδιά εις την σφαγήν. Όταν δε φθάση η στιγμή να εκθέσω τα των τελευταίων επιχειρήσεων , φυσικά θα εισέλθω εις λεπτομερείας ίνα αποδείξω το εξής: δεν ωδήγησα εγώ τα παιδιά εις την σφαγήν, αλλ' εδέχθην μίαν επίθεσιν και ότι κατά ταύτην και παρ' όλας τας ατυχίας, ο στρατός υπέστη τας μικροτέρας ζημίας, τας οποίας παρά ποτε, καθ' όλον το διάστημα το διαρρεύσαν από του Νοεμβρίου και εντεύθεν, είχεν υποστή. Ώστε εγώ δεν είναι δυνατόν να κατηγορηθώ ότι ωδήγησα τα παιδιά εις την σφαγήν. Αι απώλειαι ήσαν ελάχισται και ασυγκρίτως ολιγώτεραι και από μίαν μόνον επιχείρησιν ως η πρώτη του Μαρτίου 1921, την οποίαν ο προκάτοχος μου ενήργησε προς Εσκή-Σεχήρ.

Υποστράτηγος
Ευστράτιος   Κατσικογιάννης
Διοικητής της ΧΙ Μεραρχίας

2.—Ήδη, κύριε Πρόεδρε, κύριοι Στρατοδίκαι, έρχομαι εις το κεφάλαιον 3 το οποίον ιδία με αφορά. «Εκ των εν τη δικογραφία και εκ των μαρτυρικών καταθέσεων αποδεικνύεται πλήρως η ενοχή του αρχιστρατήγου διοικητού Στρατιάς Μ. Ασίας Χατζανέστη' 1) διότι συνέστησε και επραγματοποίησε την αποστολήν δυνάμεων εκ Μ. Ασίας εις Θράκην, εξασθενήσας περίπου κατά 25.000 την δύναμιν του εν Μ. Ασία στρατού. (Κατάθεσις Πάσσαρη—Σαριγιάννη)». Πρέπει να σας είπω, κύριοι Στρατοδίκαι, ότι δεν συνέστησα, απήτησα την ενίσχυσιν της Θράκης. Αλλ' επ' αυτού μένει εντελώς σκοτεινόν εν ζήτημα, όπερ εν τη διαδικασία δεν κατέστη δυνατόν να εξηγηθή. Θα σας το εξηγήσω όμως τώρα εν τη απολογία μου. Γενικώς όσον αφορά την ενίσχυσιν της Θράκης. Μετά τον μη διορισμόν μου κατ' Απρίλιον, εις ·την θέσιν του Διοικητού Στρατιάς Μ. Ασίας, ο τότε πρόεδρος κ. Γούναρης μοι προέτεινε να μεταβώ εις την Θράκην. Διημείφθησαν σκέψεις μεταξύ μας. Ο Στρατός Θράκης είχε λάβει αυτόν τον τίτλον της Στρατιάς. Μου είπε τότε ο κ. Πρόεδρος , εάν θα εδεχόμην την θέσιν ταύτην. Δια να σας δώσω να εννοήσητε πως σκέπτομαι, είπον: «Κύριε Πρόεδρε, ο στρατηγός δεν πρέπει να ερωτάται πρέπει να διατάσσηται. Εάν δεν θέλη να εκτέλεση την διαταγήν πρέπει να παραιτηθή. Δεν ομοιάζει με ένα πολιτικόν υπάλληλον, όστις δύναται, αν θέλη, να κάμη κάτι ή όχι». Μου απήντησε ο κύριος Πρόεδρος. «Μεταξύ μας αυτά κτλ. ». Ανταπήντησα τότε «αφού με ερωτάτε, θεωρώ την Θράκην σπουδαιοτάτην. Και θα αναλάβω, εάν πεισθώ ότι η Στρατιά είναι πράγματι Στρα­τιά και όχι μία ομάς ανδρών». Αντηλλάξαμεν διαφόρους σκέψεις χωρίς τίποτε ν' αποκρυσταλλωθή. Πάντως εισήλθομεν εις τας λεπτομέρειας. Όσον δ' αφορά εις τας εκεί δυνάμεις με παρέπεμψεν ο κ. Πρωθυπουργός εις το Υπουργείον των Στρατιωτικών, εις ο μεταβάς είδον τον Υπουργόν κ. Θεοτόβην, όστις εκάλεσε τον Επιτελάρχην κ. Εξαδάκτυλον δια να μου δώση τας σχετικάς πληροφορίας. Έλαβον τας δοθείσας μοι πληροφορίας, αλλά μη αρκούμενος εις στοιχεία γραπτά, τα οποία μοι εδόθησαν, επεζήτησα να μεταβώ ο ίδιος δια να ίδω την κατάστασιν επί τόπου. Σημειώσατε ότι δεν επρόκειτο καν περί σκέψεως τότε Μ.Ασίας. Μετέβην λοιπόν εις Θράκην σιδηροδρομικώς και έφθασα το πρωί,—λέγω ταύτα δια να σας δώσω μερικά παραδείγματα αδρανείας, δια την οποίαν κατηγορούμαι—από δέ τον σταθμόν μετέβην κατ' ευθείαν εις το Γραφείον μη σκεφθείς ούτε που θα καθήσω ούτε που θα κοιμηθώ.Είδον τους αξιωματικούς, ανέλαβον αμέσως την Διοίκησιν και ανεχώρησα προς επιθεώρησιν του Στρατού. Καθ' όλον αυτό το διάστημα δεν εσυλλογίσθην ούτε που θα εγκατασταθώ, ούτε που θα κοιμηθώ, αλλ' εσκεπτόμην μόνον να ίδω τον Στρατόν, να ίδω ποία είναι η Στρατιά Θράκης. Με ηκολούθησεν αξιωματικός του Επιτελείου, εις το πρώτον στάδιον, προς την Τζατάλιζαν, και εις το δεύτερον προς τα Βουλγαρικά σύνορα. Εν τω μεταξύ επεθεώρησα και την Αδριανοΰπολιν. Η Εντύπωσίς μου υπήρξεν οικτρά. Οικτρά κατά τούτο. Πρώτον διότι κατ' ευφημισμόν ωνομάζετο Στρατιά Θράκης, ο στρατός εκείνος πραγματικώς δ' ήτο η Θράκη κάλαθος αχρήστων. Πλην ωρισμένων ανωτέρων αξιωματικών, εις τας Διοικήσεις και τα Επιτελεία, οι οποίοι πραγματικώς ήσαν άριστοι' αλλ' εν τω συνόλω παρετήρησα ότι εκείθεν ήντλει η Μ. Ασία ό,τι καλόν και της έστελλεν ό,τι δεν της εχρειάζετο, ή άφινεν ό,τι άλλο άχρηστον. Είχε καταντήσει αυτή η λεγομένη Στρατιά να μη είναι καν Μεραρχία. Είχον αφαιρεθή όλα τα μέσα της κινήσεως όλα τα μέσα της υπάρξεως, είχε μείνει εν σώμα υδροκέφαλον, διότι είχε τον οργανισμόν της Στρατιάς, τας υπηρεσίας κ.τ.λ. αλλά δεν είχε παρά 12— 13,000 τυφέκια. Δια της επιθεωρήσεως μου—διότι μετέβην και επί τη οροθετικής γραμμής—διέτρεξα, διέσχισα όλην την Θράκην, κατεπλάγην σας βεβαιώ, και λέγω τούτο χωρίς να θέλω να προσάψω ουδεμίαν μομφήν εις τον τότε Διοικητήν της Στρατιάς, κατεπλάγην, λέγω, επί τή ανοχή τοιαύτης καταστάσεως, τοσούτω δε μάλλον διότι οι κίνδυνοι ήσαν πολλαπλοί. Πλην του ότι η Θράκη κατωκείτο ως γνωστόν, κατά μέγα μέρος υπό Τουρκικού πληθυσμού και εις πλήρη επαφήν με τους Τούρκους—εννοώ τους εν Τουρ­κία Τούρκους—εν επαφή επίσης προς τους Βουλγάρους, πλην, λέγω, πάντων τούτων η μεγάλη αυτή εκ 400 χιλιομέτρων οροθετική γραμμή προς την Βουλγαρίαν έμενεν εντελώς σφρούρητος. Εκ στοιχείων, τα οποία απεκόμισα, σας βεβαιώ ότι εθαύμασα την αντοχήν και την υπομονήν τών στρατιωτών, διότι εύρον στρατιώτας επί 20μηνον εις τας θέσεις των εις τα φυλάκια.

Πρόεδρος. Εικοσαήμερον.
Γ. Χατζανέστης. 

Αντιστράτηγος Γ Πολυμενάκος

Εικοσάμηνον, οι οποίοι δεν είχον αντικατασταθή. Τους είδον εις ένα χάλι φρικτόν, διότι η έλλειψις δυνάμεων επέτρεπεν εις τας συμμορίας των κομιτατζήδων να διεισδύουν δια μέσου των κενών και να διαπράττωσι πολλά κακουργήματα. Εχρειάζετο συνεπώς ενίσχυσις των φυ­λακίων, υπηρεσία ενέδρας, περιπολιών κτλ. Αλλ' η δύναμις δεν ήτο τοιαύτη, ώστε να επαρκή προς αντικατάστασιν των ανθρώπων τούτων. Τοσαύτη δε ήτο η έλλειψις ασφαλείας, ώστε όταν ηθέλησα να μεταβώ από τας 40 Εκ­κλησίας προς έπιθεώρησιν της γραμμής, ενώ ελυμαίνοντο την ζώνην εκείνην σώματα κομιτατζήδων, δεν υπήρχον εις τα τάγματα δυνάμεις ίνα διατεθώσι προς εξασφάλισιν αυτού του Διοικητού της Στρατιάς από ενός απρόοπτου. Είχομεν δύο αυτοκίνητα μετά τίνων ενόπλων, ίνα μη συλληφθώμεν ημείς αυτοί από τους κομιτατζήδες, διατρέχοντες την ύπαιθρον χώραν. Όταv έφθασα εις τα φυλάκια, παρετήρησα και διάφορα μέτρα οφειλόμενα εις την ευφυΐαν των Ελλήνων στρατιωτών, οίτινες είχον δέσει κατά μήκος σχοινιά με κώδωνας και κροτίδας, ούτως ώστε,.εάν την νύκτα σώματα κομιτατζήδων διέβαινον, να ηχήσουν ή εκπυρσοκροτήσουν και ούτως εξυπνήσωσι τα φυλάκια.
Πρόεδρος. Δέν είνε εφεύρεσις του Έλληνος στρατιώτου. Εφαρμόζον­ται εις όλα τα συρματοπλέγματα και είνε γνωστόν πολεμικόν μέσον.

Υποστράτηγος Ανδρέας Πλατής
Διοικητής της  VIIης  Μεραρχίας 
1921  

Χατζανέστης. Επίσης μετεχειρίζοντο και πλήθος κυνών. Το υπάρ­χον δίκτυον σιδηροδρόμων έχει μήκος 200 και πλέον χιλιομέτρων. Η σιδηροδρομική γραμμή προσεβάλλετο συχνά υπό ατάκτων. Δεν υπήρχεν όμως ουδεμία ειδική μονάς δια την ασφάλειαν των σιδηροδρόμων τούτων. Δεν υπήρχε ένα τάγμα ασφαλείας δια την ύπαιθρον χώραν. Αυταί αι ανεπαρκέσταται δυνάμεις έπρεπε να εξασφαλίζωσι όχι μόνον την μεθόριον, αλλά και τας σιδηροδρομικάς συγκοινωνίας και την ύπαιθρον χώραν. Λέγων ταύτα, υπενθυμίζω εις το στρατοδικείον ότι εις των μαρτύρων, ο ταγματάρχης κ. Σπαής, είπε, μεταξύ άλλων, ότι προκειμένου περί του εγχειρήματος της Κωνσταντινουπόλεως, θα ήρκει ο εν Θράκη στρατός των 12,000 τυφεκίων όχι μόνον δια την φρούρησιν μέχρι Γευγελής, αλλά και προς αυτόν τον σκοπόν της καταλήψεως, εάν οι Σύμμαχοι το επέτρεπον. Τον ηρώτησα, εάν εμελέτησε το ζήτημα και μου είπε «ναι". Ομολογώ ότι αι μελέται του Επιτε­λείου, αίτινες πάντως θα ήταν σοβαρώτεραι της μελέτης ενός ατόμου ήσαν διάφοροι.

Αριστοτέλης  Βλαχόπουλος
Επί αρχιστρατηγίας Χατζανέστη
ανέλαβε
 τη διοίκηση του νεοσύστατου
Δ Σώματος Στρατού 

Επανελθών εις Αθήνας, χωρίς καν να σκέπτωμαι ότι θα διωριζόμην εις Μ. Ασίαν,—και παρακαλώ να προσέξητε εις τούτο διότι είνε σημαντικόν —εζήτησα να ενισχυθή η Θράκη χωρίς να υπάρχη απόφασις περί εγχειρή­ματος προς Κωνσταντινούπολιν. Είπον δ' ότι εν περιπτώσει καθ' ην θα έμενεν η Θράκη με 12,000 τυφέκια και εις την τοιαύτην κατάστασιν, παρα­καλώ να βάλετε άλλον, διότι δεν θέλω μεν να αρνηθώ τας υπηρεσίας μου, αλλά δεν είνε στρατιά αυτή δι' αρχιστράτηγον ούτε καν μεραρχία και επομέ­νως βάλετε επί κεφαλής ένα συνταγματάρχην». Φυσικά το Υπουργείον έλαβεν υπ' όψει ταύτα και διέταξε διάφορα μέτρα, ώστε να καταστή δυνατή η ενίσχυσις της Θράκης χωρίς να πρόκηται ακόμη περί εγχειρήματος προς Κωνσταντινούπολιν. Τας ημέρας εκείνας επηχολούθησαν διάφοροι συσκέψεις του Υπουργικού Συμβουλίου. Όλως απροόπτως και χωρίς ουδέν να γνω­ρίζω, ημέραν τινά ο κ. Γούναρης με ηρώτησε «δια να γίνη η ενίσχυσις αυτή πόθεν θα ευρεθώσι δυνάμεις;» Εγώ ως στρατηγός, καίτοι μακράν του στρατεύματος , φυσικά παρηκολούθουν ενδιαφερόμενος δια τα εν Μ. Ασία. Εθεώρουν ότι η σύμπτυξις του μετώπου ήτο απαραίτητος και ότι θα ηδύνατο εν συνδυασμώ να συμπτυχθή το μέτωτον της Μ. Ασίας και εκείθεν να λάβωμεν τας αναγκαίας δυνάμεις δια τήν Θράκην.

Αρχιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας

Κατόπιν δυο συσκέψεων, σχετικών μόνον πρός τήν Θράκην, ημέραν τινά όλως απροσδοκήτως ο κ. Γούναρη: με είπε : «Λοιπόν ποίος θα τα κάμη αυτά, να λάβη από την Μ. Ασίαν δυνάμεις και να τας μεταφέρη εις την Θράκην;» Τω απήντησα" «ο Παπούλας», «Αυτός φεύγει, λέγει τότε ο κ. Πρόεδος—τον πέρνει το όριον. Δέχεσθε σεις την Μ. Ασίαν;» Καίτοι δεν επερίμενα την πρότασιν ταύτην και ηδυνάμην να ανταπαντήσω, «αφήσατε με να σκεφθώ», μετ' ολίγων μόνον δευτερολέπτων σκέψιν και κατόπιν των όσων μου παρέστησεν η Κυβέρνησις και κατόπιν των όσων ηξίου αύτη, εθεώρησα ότι με τον χαρακτήρα μου δεν συνεβιβάζοντο ενδοιασμοί και παρά τας ιδέας τας οποίας είχον και τας οποίας από τον Απρίλιον ήδη εξέ­φρασα εις την προς τον κ, Θεοτόκην προμνησθείσαν επιστολήν μου, απεδέχθην, καίτοι εν γνώσει ότι αναλαμβάνω έva μεγάλο μπελά, καίτοι δεν ήμην υπεύθυνος δια τα μέχρι της στιγμής εκείνης συμβάντα.

Από της στιγμής εκείνης αρχίζει νέον στάδιον συσκέψεων της Κυβερνήσεως και εμού ως μέλλοντος αρχιστρατήγου, καθ' ας όμως ως όρον απαράβατον έθετον να υπαχθή, εις  τας διαταγάς μου και η Θράκη' διότι, κ, Στρατοδίκαι, πάντοτε είχον εν νω ότι αι δύο Τουρκίαι ήτο μύθος, δεν υπήρχον ποτέ δύο Τουρκίαι, άλλα μία Τουρκία, δπως θα τό αποδείξω κατόπιν δια παρα­δειγμάτων, συνεπώς δεν ήτο ορθόν να χωρίζεται η Στρατιά Μ. Ασίας από της Στρατιάς Θράκης, ακριβώς διότι μεταξύ των δύο αυτών εμεσολάβει η Προποντίς  και διότι αι μεταφοραί μεταξύ του ενός και του άλλου σημείου ήσαν ευχερείς, ακριβώς, διότι περί Τουρκίας , ίσως υπό άλλον τύπον επρόκειτο, και διότι τα σύνορα εξακολουθούν καί προς Τσατάλτζαν, ακριβώς, διότι με­ταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας υπήρχε συνάφεια και οι Βούλγαροι ήσαν εις τα νώτα μας εν Θράκη. Δια πάντα ταύτα εθεώρησα απαραίτητον να υπαχθή και η Θράκη υπό τας διαταγάς μου και εν τοιαύτη περιπτώσει θα έπαυεν ο μύθος της στρατιάς Θράκης μεταβαλλομένης ταύτης εις Δ' σώμα στρατού υπαγόμενον υπό τάς διαταγάς μου.

Ο σιδηροδρομικός σταθμός  του Δορυλαίου 
1922

Κεντρική οδός  Δορυλαίου

΄Οταν ανεχώρησα, ως αρχιστράτηγος πλέον της Μ. Ασίας, δεν είχεν αποφασισθή τι ακόμη περί συμπτύξεως, πλην π?ρί τούτου θα ασχοληθώ κατω­τέρω, διότι σχετίζεται μέ άλλην παράγραφον τοΰ κατηγορητηρίου, εχουσαν ώς έξης: «Αποδεχθείς τας προθέσεις της κυβερνήσεως περί συμπτύξεως μετέβην εις Μ. Ασίαν κτλ.». Τονίζω ότι απήτησα  την σύμπτυξιν, δεν θα μετέβαινον δε εις Μ. Ασίαν, εάν δεν μου επετρέπετο αύτη. Επρόκειτο μόνον περί ου τρόπου της συμπτύξεως και περί μελέτης επιτόπιου, την οποίαν μάλιστα ειδικώς ο κ. Πρωτοπαππαδάκης εσύστησε. Τί είδος συμπτύξεως θα εγίνετο θα  το απεφάσιζεν η κυβέρνησις, αφού μετέβαινον πρώτον επί τόπου και εξήταζον την κατάστασιν και επανερχόμενος θα είχον θετικάς γνώσεις περί τε του εδάφους και του στρατεύματος.Έκτοτε όμως είχον υποβάλει μίαν ιδέαν η οποία εφαίνετο παράδοξος και εφ' ης μάλιστα εις των κ. Στρατοδικών ηρώτησε τον μάρτυρα Σπυρίδωνος, όστις και δεν εδίστασε να την θεωρήση, ως αρχήν εκκενώσεως ! Εζήτησα τότε να ομιλήσω επ' αυτού, αλλά το αφήκα δια την απολογίαν μου. Εσκέφθην την εξής διάταξιν του Στρατεύματος: Επί μιας μιας γραμμής εκ Κίου προς Αδραμύττιον και των περιχώρων της Σμύρνης, επί της γραμμής Μαγνησίας, ην είχε μελετήσει ο επιτελάρχης της Στρατιάς Μ. Ασίας προ του Νοεμβρίου κ. Πάγκαλος. Διατί το εσκέφθην; είχον σχηματίσει την γνώμην, ιδίως μετά τας προτάσεις του Μαρτίου , οπότε και επείσθην ότι ήτο αδύνατον να λυθή το ζήτημα, εφ' όσον οι Σύμμαχοι θέτουσιν ως βάσιν την εκκένωσιν της Μ. Ασίας, είχον, λέγω, τότε πεισθή ότι το κέντρον του βάρους του όλου ζητήματος μετετίθετο προς την Προποντίδα και δια να πεισθή η Τουρκία, η οποία απετέλει δι' εμέ εν σύνολον, έπρεπεν εκείνοι οίτινες ήθελον να την πείσουν, να ώσι κύριοι των στενών και κύριοι ακόμη και της Κων)πόλεως. Εις την σκέψιν αυτήν συνέβαλλε και εν άλλο σπουδαίον επιχείρημα, ότι η επιθυμία της κυριότητος των στενών ήτο η επιθυμία της Αγγλίας, η οποίοι ως γνωστόν κατείχε την Ασιατικήν ζώνην περί τον Ελλήσποντον. 

Το Διοικητήριο του Δορυλαίου

Ομολογώ ότι θα επεθύμουν η γραμμή αύτη, η ωσεί παράλληλος προς την Προποντίδα να έφθανε μέχρι της Νικομηδείας και πλέον, διότι και εκεί τα συμφέροντα τα Αγγλικά ήσαν τοιαύτα, ώστε τα συμφέροντα τα Ελληνικά θα ήσαν αλληλένδετα προς ταύτα και όχι πλέον θεωρητικώς αλλά πραγματικώς' αλλά περιώρισα την γραμμήν μέχρι Κίου, διότι εκ της μελέτης την οποίαν έκαμα, καθίστατο υπερμέτρως μακρά, είχον δ' εν νω ότι η τοιαύτη γραμμή, ιδίως με τα δεδομένα της Κυβερνήσεως, θα ήτο ανεφάρμοστος δια την Ελλάδα, και εσκεπτόμην ότι, κατέχων την γραμμήν ταύτην και έχων ως αντάλλαγμα την Προύσσαν, και αφ' ετέρου, επί πλέον, την περί την Σμύρνην γραμμήν, επεκτεινομένην ίσως και προς Πέργαμον, θα ηδυνάμην αν όχι να κρατήσω την Μ. Ασίαν, εάν αι Δυνάμεις δεν επέτρεπον να κρατηθή, αλλά πάντως vα είχα βάλει πόδι στερεά επί της Μ. Ασίας, ώστε εις τας διαπραγ­ματεύσεις του ζητήματος να υπάρχουν ανταλλάγματα σοβαρώτατα, αφού θα κατείχον την τε Σμύρνην και την Προύσσαν. Τα άλλα πλεονεκτήματα ήσαν τα εξής, εν σχέσει προς το ήδη υπάρχον μέτωπον, περί ου θα ομιλήσω βραδύτερον. Το προτεινόμενον μέτωπον είχε το προσόν ότι το άκρον αυτού, ανατολικώς του Ολύμπου, όστις είνε όγκος ορεινός, επιτρέπων ευχερέστατα την διατήρησιν της αμύνης, ηλάττου κατά το 1)3 και πλέον το πραγματικόν μέτωπον. Δεύτερον, ότι διήκε πλησίον των βάσεων Πανόρμου, Μουδανιών και Κίου, αφ' ων δύο υπάρχουσι σιδηροδρομικαί γραμμαί, και ότι όλον το έδαφος εκεί είνε ευφορώτατον και κατοικείται υπό αμιγούς Ελληνικού πληθυσμού και δια τους λόγους τούτους θα επέτρεπε μείωσιν της δυνάμεως του στρατού, εξ ης θα είχομεν και οικονομικήν ωφέλειαν τεραστίαν και ανύψωσιν ηθικού' διότι ανέκαθεν εφρόνουν ότι το ασθενές σημείον ήτο η μακρά υπό τα όπλα παραμονή των παλαιών ιδία κλάσεων . Δια της μελέτης ταύτης, ενώ περιελάμβανον και την Σμύρνην απέλυον 50 χιλιάδας ανδρών, ακριβώς των παλαιών απογραφών. Είχε διττόν καί τριττόν σκοπόν η γραμμή αύτη, διότι και από στρατιωτικής απόψεως, εάν επεξετείνετο αύτη μέχρι Περγάμου, παρείχε το πλεονέκτημα, ότι θα εξέθετε τον κατά της Σμύρνης εχθρόν, εάν τυχόν τα τμήματα της γραμμής Κίου—Αδραμυττίου προσέβαλον το δεξιόν αυτού και τα νώτα. Αντιθέτως μία έξοδος εκ του περιχαρακωμένου στρατοπέδου Σμύρνης, έπρεπε να ληφθή υπ' όψιν υπό του τουρκικού στρατού, εάν ούτος ήθελε δράσει κατά της προλεχθείσης γραμμής Κίου— Αδραμυττίου. Δι' όλα ταύτα επροτίμων την γραμμήν ταύτην πάσης άλλης, ούχ ήττον η Κυβέρνησις, απο­βλέπουσα τότε εις τους πληθυσμούς, όπως ρητώς μου είπεν ο κ. Γούναρης και εις την πολιτικήν ιδέαν, δεν συνεφώνει. Νομίζω ότι ο αρχιστράτηγος δεν πρέπει να συνδέεται προς την πολι­τικήν καθ' οιονδήποτε τρόπον ο αρχιστράτηγος είναι εκτελεστής των δια­ταγών της Κυβερνήσεως. Εκείνος δ' όστις πρέπει να έχη τας στρατιωτικο-πολιτικάς ευθύνας είναι ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, διότι ο αρχηγός ούτος πρέπει να είναι εν γνώσει των προθέσεων της Κυβερνήσεως και να παρασκευάζη τον Στρατόν και να εκδίδη όλας τας σχετικάς προς την πολι­τικήν βάσιν διαταγάς. Ο αρχιστράτηγος είναι μόνον εκτελεστής. Αλλ' η Κυβέρνησις τότε εδίσταζε και εφαίνετο προτιμώσα, έστω και αν δεν απελύομεν τας 50 χιλιάδας αυτάς των ανδρών των παλαιοτέρων κλάσεων. Κάποιος μάλιστα υπουργός μου είπε «κύτταξε να βρης μίαν γραμμήν, η οποία να περιβάλλη την συνθήκην των Σεβρών». Εκ της προκαταρκτικής μελέτης την οποίαν είχον πριν μεταβώ εις Μ. Ασίαν, έβλεπον ότι τοιαύτη τις γραμμή δεν θα μοί επέτρεπε να ελαττώσω τον στρατόν όσον επεθύμουν, διό και δεν απεφάνθην, τη εισηγήσει δε του Πρωθυπουργού κ. Πρωτοπαππαδάκη, ο οποίος μου είπε «πήγαινε εκεί να ιδής και κατόπιν μας λέγεις», δεν είχον αποφασίσει τι, πλην είχον θέσει την σύμπτυξιν ως όρον, εάν δε αύτη εγένετο δεχτή είχον το δικαίωμα της αποχωρήσεως εκ της διοικήσεως της Στρατιάς. Μόλις έφθασα εις Μ. Άσίαν, δεν ελησμόνησα φυσικά ότι ήμην και διοικητής του Δ' Σώματος της Θράκης. Ασχέτως δε προς πάσαν απόφασιν περί εγχειρήματος εσκεπτόμην να ενισχύσω τον Στρατόν της Θράκης, διότι έτρεμον ως διοικητής Θράκης, μη τυχόν συμβή τίποτε κατά την απουσίαν μου, εφ' όσον ευρισκόμην εις κίνησιν επί δέκα ημέρας. Είχον υπ' όψιν εκείνο το περίφημον σχέδιον—απαίσιον θέλω να είπω—-το οποίον, και από στρα­τιωτικής και από πολιτικής απόψεως, μόνον στενή αντίληψις ηδύνατο να συλλαβή. Και το σχέδιον τούτο, επειδή οι δυνάμεις της Θράκης ήσαν ανεπαρκείς, είχεν αποφασισθή, όπως, εν περιπτώσει εισβολής κομιτατζήδων (διότι παρά τον θρυλλούμενον αφοπλισμόν είχον ορισθή παρά την Βουλγαρικήν μεθόριον περιοχαί επιστρατεύσεως, αι οποίαι, εν δεδομένη στιγμή επιστρατευόμεναι, ήδύναντο ν' αποδώσωσι 12—15 χιλιάδας κομιτατζήδων) είχεν αποφασισθή, λέγω, διότι περί αποφάσεως πλέον επρόκειτο, αποφάσεως δε της διοικήσεως της Στρατιάς Θράκης και επί τη βάσει του σχεδίου αυτού, το οποίον είχεν εκπονήσει ο επιτελάρχης Θράκης Πάσσαρης, είχον δοθή όλαι αι οδηγίαι και διαταγαί προς τα σώματα περί του πρακτέου, εν περιπτώσει εισβολής κομιτατζήδων, να εγκαταλειφθή όλη η Ανατολική και όλη η Δυτική Θράκη και να συμπτυχθή ο στρατός εις μιαν περιοχήν, έχουσαν κέντρον τον κόλπον του Ξηρού και αφίνουσαν έξω το τε Δεδεαγάτς και την Ραιδεστόν, Αυτή η σπάθη του Δαμοκλέους ήτο δι' εμέ κάτι τι αφορητον και ως προείπον, έτρεμον, εφ' όσον ευρισκόμην ακόμη εις Αθήνας. Όταν έφθασα εις Μ. Ασίαν, και το τονίζω αυτό διότι εις την κατάθεσιν του κ. Πάσσαρη αναφέ­ρεται ότι εστάλησαν σώματα εις Θράκην εκ Μ. Ασίας πριν ή φθάση ούτος εις Μ. Ασίαν. Πράγματι έστειλα δυνάμεις εις Θράκην, διότι δεν ηδυνάμην εγώ ο Αρχιστράτηγος τεσσάρων σωμάτων Στρατού, να ενδιαφέρωμαι περισσότερον δια το Αφιόν Καραχισσάρ παρά δια την Θράκην. Υπήρχε και εκεί εχθρός και εχθρός εκ Βουλγαρικού στρατού και όχι μόνον εκ κομιτατζήδων, ώστε δι' εμέ ο κίνδυνος της Θράκης ήτο εξ ίσου μέγας, όπως και εν Μ. Ασία. Δεν εγίνοντο επιχειρήσεις εν Μ. Ασία, εθεώρησα δ' ότι έπρεπε να ενισχύσω την Θράκην. Λοιπόν, εδόθησαν αι διαταγαί προς τον ταγματάρχην Παναγάκον, αφ'ου η πρώτη μου αντίληψις ήτο ότι χιλιάδες ανδρών περιεφέροντο εις την Σμύρνην, άνευ λόγου, ότι η κατάστασις ήτο οικτρά, παραλυσία τελεία, εφ' όλης της ημέρας στρατιώται και λοιποί επλήρουν τας οδούς, είχον λέγω την αντίληψιν ότι ηδυνάμην να περισυλλέξω δι' αυστηρών διαταγών τούτους και να τους στείλω εις την Θράκην. Ταυτοχρόνως δ' έστειλα και εν των συνταγμά­των όχι τό 57, ως είπεν ο κ. Πάσσαρης, αλλά το 53 προς τον αυτόν σκοπόν και εν ταυτώ ηρξάμην της επιθεωρήσεως του μετώπου. 

                

(Επόμενο)