ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞ. ΑΠΟΛΟΓΙΑ Γ. ΧΑΤΖΑΝΕΣΤΗ 2

3.—Δια να σχηματίση γνώμην το στρατοδικείον περί του πόσον ακρι­βώς εβιαζόμην να γνωρίσω τον στρατόν αυτόν και να με γνωρίση ούτος,να γνωρίσω δε το έδαφος , η περιγραφή αυτής της επιθεωρήσεως με δύο λέξεις είνε απαραίτητος. Oμολογώ ότι  κατέβαλον τόσους κόπους και τόσας δυνάμεις, όσας ουδέποτε εις την ζωήν μου , τόσας ώστε οι Τρικούπης και λοιποί δεν επίστευον ότι θα ηδυνάμην να φέρω εις πέρας την επιθεώρησιν, διότι το μέτωπον αυτό ήτο αχανές. 
Διήνυσα με αυτοκίνητον 800 περίπου χιλιόμετρα, ως είπεν ο            

Υποστράτηγος  Νικόλαος Τρικούπης
Διοικητής της ΙΙΙ Μεραρχίας 1921

Σκυλακάκης, σιδηροδρομικώς άλλα τόσα χιλιόμετρα, πεζή δε και έφιππος άνω των 100 τοιούτων, ων εις διαρκή κίνησιν επί 12 και 14 ώρας καθ' εκάστην . Η μελέτη του μετώπου αύτη ήτο απαραίτητος' φυσικά δεν θα ηδύνατο εις αρχιστράτηγος, αγνοών το έδαφος να λαμβάνη μέτρα, να εκδίδη διαταγάς κλπ. Τί εντύπωσιν απεκόμισα από το μέτωπον; Είδον τας οχυρώσεις ας ηγνόουν μη αρκεσθείς να μεταβώ εις τους τομείς, και να εξετάσω τας οχυρώσεις ταύτας και να επιθεωρήσω τον στρατόν, μετέβην παρ' εκάστω Επιτελείω Μεραρχίας και Σώματος και εκλείσθην εκεί επί ώρας δυο και τρεις εις εκάστην Μεραρχίαν δια να μελετήσω την εργασίαν των διαφόρων γραφείων και τας λεπτομερείιας πάσης μελλούσης ενεργείας. Κατόπιν της εξετάσεως ταύτης και επιθεωρήσεως των ανδρών, εκ των οποίων μερικά συντάγματα, κύριοι Στρατοδίκαι, ηδύναντο· να έλθωσιν εδώ εις τας Αθήνας ή εις οιανδήποτε ευρωπαϊκήν πόλιν και να κάμνουν θαυμασίαν εντύπωσιν. Εις τόσον καλήν κατάστααιν ευρίσκοντο! Το παράστημα των ήτο πραγματικώς άριστον, η όψις των γελαστή εν γένει' όταν τους επεθεώρησα εγώ, τουλάχιστον αυτό αντελήφθην. Κατόπιν αυτών απέμεινεν εν ζήτημα. Τί ήτο το ηθικόν αυτού του στρατού. Αλλά πως ήτο δυνατόν εις αρχιστράτηγος , όστις προ 48 ωρών μόλις ανέλαβε την Διοίκησιν, ο οποίος δεν έσχε την τιμήν να πολεμήση με αυτόν τον στρατόν πρότερον, πώς ήτο δυνατόν να έχη ιδίαν γνώμην ; Διέταξα προς τούτο όλους τους Μεράρχους και Σωματάρχας να μοί υποβάλωσιν εγγράφως τας επί του θέματος αυτού αντιλήψεις των' τινές τας υπέβαλον ατελώς, επανέλαβον εις αυτούς, μοι υπεβλήθησαν τηλεγραφικώς πρώτον και ταχυδρομικώς δεύτερον. Λοιπόν εκ των αναφορών αυτών εξάγεται εν συμπέρασμα. Συνοψίζω, διότι βεβαίως η φρασεολογία αυτών ήτο διάφορος. Το συμπέρασμα ήτο ότι η στρατιά, εν γένει το στράτευμα, ήτο οπωσδήποτε κουρασμένον , ότι υπήρχεν επιθυμία μεγάλη των ανδρών επανόδου εις τας εστίας των , ότι η Μικρασιατική ιδεολογία δεν υπήρχεν, ότι το επιθετικόν πνεύμα είχεν εκπέσει, αλλ' ότι πάντως θα εκράτουν τας θέσεις των, αν προσεβάλοντο. Ταυτοχρόνως, εξ αντιθέτου, μοι εδίδοντο πληροφορίαι περί του ηθικού του στρατού του Τουρκικού, ο οποίος παριστάνετο ως ελεεινός και αξιοδάκρυτος, ως μη δυνάμενος ουδέ σκεπτόμενος καν να κινηθή. Τόσον, κ.κ Στραιοδίκαι, ώστε να υπάρχουν αξιωματικοί, οι οποίοι να μου λέγωσι και να θέλωσι να με βεβαιώσωσιν, ότι και αν ηθέλομεν να υποχωρήσωμεν μας έλεγον : Άει στο καλό παιδιά, ημείς δεν σας παρακολουθούμεν. Αυτή ήτο η ιδέα των Σωματαρχών, των πλείστων. Εννοείται ότι κατόπιν τοιούτων εντυπώσεων εκ της μεγάλης υπεροχής του στρατού ημών και υπό έποψιν υλικού , πυροβολικού κλπ ., βεβαίως μοί εγεννήθη η πεποίθησις— θέλω να εξηγήσω την μεγάλην αίσιοδοξίαν— ότι αν ο στρατός ο Τουρκικός επεχείρει να επιτεθή, θα ήττατο. Αυτό ήτο το πρώτον μέρος της επιθεωρήσεως. Ταυτοχρόνως δε μοι εγεννήθη η πεποίθησις ότι θα ηδυνάμην, αν ήθελον την Θράκην να αντλήσω ακινδύνως εκ του τοιούτου μετώπου, το οποίον ούτω παρίστατο και ούτω μοι εφάνη, και άλλας δυνάμεις. Ουχ' ήττον δεν τας ήντλησα, διότι έπρεπε ν' αποφασισθώσιν οριστικώς τα περί της Κωνστ)πόλεως, ενώ τότε δεν είχεν αποφασισθή τίποτε. Λοιπόν μετά την επιθεώρησίν μου αυτήν, επανήλθον, εξέθηκα τάς σκέψεις μου εις την Κυβέρνησιν η οποία ηυχαριστήθη εκ των εντυπώσεων μου, διότι τας περιέμενε χειροτέρας κατά τούτο, διότι δεν εγνώριζε καλά τα των οχυρώσεων, αι οποίαι εις τινα σημεία ήσαν άξιαι λόγου, με τό μόνον ελάττωμα ότι ήσαν υπέρμετροι προς τας δυνάμεις τας οποίας διεθέτομεν και εις αυτάς εχαρακτηρίζετο η ικανότης εκάστου των ηγετών των τομέων. Δεν ημπορώ να είπω ότι υπήρχε μία αρμονία, εν σχέδιον κλπ. Όταν εξέθηκα λοιπόν τας σκέψεις μου αυτάς εις την Κυβέρνησιν αύτη ηυχαριστήθη. Τότε ελήφθη η απόφασις περί του εγχειρήματος της Κωνστ)πόλεως, εν τη πεποιθήσει ότι θα ήτο δυνατόν άνευ της συμπτύξεως να ληφθώσιν εκείθεν δυνάμεις. Πρέπει να τονίσω δια την ακρίβειαν το εξής: ότι την σύμπτυξιν δεν  ήθελεν η Κυβέρνησις δια λογούς πολιτικούς ή άλλους, δεν γνωρίζώ, εγώ  δε την έθεώρουν απαραίτητον. Όταν λοιπόν η Κυβέρνησις έμαθεν ότι  εγώ ηδυνάμην να στείλω δυνάμεις  δια την Κωνστ)πολιν χωρίς να συμπτύξω το μέτωπον, η ευχαρίστησις ήτο γενική. Θα επανέλθω εις το ζήτημα αυτό, θέλω να φθάσω εις τον αριθμόν . Όταν επέστρεψα, είχεν ήδη ενεργηθή από τον συνταγματάρχην Παναγάκον  αυτή η εκκαθάρισις των μετόπισθεν υπηρεσιών. Ταυτοχρόνως είχεν  διατάξει δια να  μη χάσω χρόνον ουδέ μίαν ώραν, ενώ επεθεώρουν, είχον διατάξει το γραφείον μεταφορών να μελετήση τα της συμπτύξεως. Φυσικά  δεν είχον αποφασίσει ακόμη, ποίαν εκ των δυο γραμμών θα εδεχόμην. Η πρώτη ιδέα μου ήτο εκείνη, την οποίαν εξέθηκα και δι' οιανδήποτε γραμμήν η  σύμπτυξις θα ήτο η ιδία. Ταυτοχρόνως να μελετηθούν τα ζητήματα των μεταφορών υλικού κλπ. Όλα  αυτά κατέληξαν εις υπόμνημα, το οποίον υπέβαλεν ο κ. Σπυρίδωνος. Εις το υπόμνημα αυτό εφαίνετο, ότι θα απητούντο 18 ημέραι δια το νότιον τότε συγκρότημα και 12 δια το βόρειον. Εν πάση περιπτώσει έπρεπε να ληφθή  φυσικά υπ' όψει το μείζον διάστημα των 18—20 ημερών. Εκ παραλλήλου ειργάζετο και το Επιτελείον δια να ίδη κατά ποίον τρόπον θα εγένετο η σύμπτυξις. Και ανετέθη τότε εις δύο επιτροπάς, μίαν υπό τον συνταγματάρχην Παπαϊωάννου και μίαν υπό τον συνταγματάρχην Μαμούρην, να μελετήσωσι τας νέας γραμμάς συμπτύξεως. Η δευτέρα επιτροπή επί τη βάσει της σκέψεως να περιβάλωμεν την γραμμήν, των Σεβρών. 

Εσκή Σεχήρ 1921

Εις όλα αυτά, τα οποία μόνον ακροθιγώς εκθέτω, θα επανέλθω, αλλ' επιμένω  δια να σας δείξω ότι  εκ των χιλιάδων ανδρών, αι όποίαι εστάλησαν εις το μέτωπον, μερικαί μεν χιλιάδες ήσαν δια την Θράκην και άνευ ουδε­μιάς ιδέας εγχειρήματος Κωνσταντινουπόλεως, άλλαι δε εστάλησαν κατόπιν, μετά την απόφασιν του προς Κωνσταντινούπολιν εγχειρήματος.

4.—Αλλά πόσαι ήσαν αυταί  αι χιλιάδες; Εΐνε σπουδαίον το ζήτημα, διότι η κατηγορία αναφέρει ένα αριθμόν 25,000 ανδρών.  Σημειώσατε ότι ο αριθμός έχει πολλήν σημασίαν, διότι κατόπιν εκ τούτου επιχειρεί η κατηγορία ν' αποδείξη, ότι η εξασθένισις αύτη, εάν δεν ήτο η κυρία αφορμή, συνετέλεσεν όμως εις το να αναλάβη ο εχθρός επίθεσιν και να επέλθη η κατάρρευσις . Ποίος καταθέτει ότι ήσαν 25,000; Εις και μόνος, ο συνταγματάρχης Σαρηγιάννης. Πού στηρίζεται; Επί πληροφοριών τίνων ; Άδηλον. Εν πάση περιπτώσει υπάρχει το εξής αξιοσημείωτον, ότι ο κ. Σαρηγιάννης υπήρξεν υπαρχηγός και σπουδαίος παράγων προ της αναλήψεως της ιδικής μου δράσεως της Στρατιάς, και ότι φυσικά ό,τι δήποτε ηδύνατο να ελαφρύνη την δράσιν των προ εμού και να βαρύνη την ιδικήν μου, δεν θα απέστεργε να το καταθέση. Λοιπόν κατέθηκεν ένα αριθμόν ο οποίος είνε ανακριβέστατος. Ο ακριβής αριθμός, όχι ο απολύτως ακριβής, αλλ' οδ πλησιέστερος προς την αλήθειαν, είνε ο αριθμός τον οποίον ο μάρτυς της κατηγορίας Πάσσαρης ανέφερε. Δεν είνε ακριβής ο αριθμός ούτος, όσον αφορά τα τυφέκια, διότι τα συντάγματα αυτά, τα μη μεραρχιακά, πλην ενός, είχον κάτω των 2000 ανδρών δύναμιν. Συνέκειντο από 1800 άνδρας και συνεπώς η δύναμις των ταγμάτων δεν δύναται να υπολογισθή άνω των 600 ανδρών. Εν τοιαύτη περιπτώσει το σύνολον των αποσταλεισών δυνάμεων εις την Θράκην, ήσαν 11 τάγματα εκ των οποίων τα 7, ως ορθώς είπεν ο στρα­τηγός Σουμίλας εκ του Βορείου συγκροτήματος, τα δε λοιπά 4 εκ των άλλων τομέων και εκ του Αφιόν Καραχισσάρ. Το 56ον, όταν παρέλαβον την Διοίκησιν, ήτο εις την ζώνην του Ουσάκ και κατόπιν μετεφέρθη εις το Αφιόν Καραχισσάρ . Εξ όλων αυτών αποδεικνύεται ότι η αποσταολείσα δύναμις δεν υπερέβαινε τα 11 τάγματα προς 600 άνδρας έκαστον, ήτοι 70 00 άνδρας των οποίων μέρος είχεν ήδη συμπληρωθή εξ αποστολών εκ Σμύρνης, διότι εγένοντο όχι μόνον προς Θράκην αποστολαί αλλά και προς το μέτωπον δια διαφόρων εκκαθαρίσεων και ότι εν τω συνόλω έλλειψαν 5000 μαχητών εκ του μετώπου, όταν επεχειρήθη η επίθεσις του εχθρού, και εξ αυτών των 5000 μόλις 2800 θα ήσαν εις την ζώνην της επιθέσεως του εχθρού. Σας παρακαλώ να προσέξητε ότι αι δυνάμεις αι μεταφερθείσαι εκ του Βορείου συγκροτήματος, των οποίων είχεν ανάγκην η 11η Μεραρχία, ήσαν εις την θέσιν τους, διότι το 55ον Σύνταγμα είχεν ήδη μεταφερθή εις το Βόρειον συγκρότημα πριν επέλθη η κατ' αυτής επίθεσις. Τί απομένει εξ όλων αυτών των δυνάμεων των οποίων τον αριθμόν αναβιβάζει ο κ. Σαρρηγιάννης εις τοσούτον; Ποία η μείωσις η σπουδαία η οποία ημπορεί να δικαιολογήση όλα τα επελθόντα κακά; Αλλ' εξακολουθεί το κατηγορητήριον (αναγινώσκει) «Τας αποσπασθείσας ταύτας δυνάμεις εάν ορθώς έξετίμα την κατάστασιν κατά την επιθεώρησίν του, ηδύνατο να τας χρησιμοποιήση προς συγκρότησιν στρατηγικής εφεδρείας, δια της οποίας θα ηδύνατο εν καιρώ, ου μόνον να εξουδετερώση εχθρικήν επίθεσιν εκδηλουμένην, αλλά και να πλήξη τον αντίπαλον νικηφόρως δια λελογισμένης διαθέσεως και διοικήσεως ταύ­της εν τω Νοτίω συγκροτήματι. [1] Είνε ακριβώς ό,τι αναφέρει o αυτός μάρτυς κατηγορίας. Αλλά, κύριοι Στρατοδίκαι, δικαιούμαι να εκφράσω την απορίαν μου: Αι δυνάμεις τας οποίας εγώ παρέλαβον αι Ελληνικαί και αι έναντι τούτων Τουρκικαί, ήσαν σχεδόν αι ίδιαι, όσαι ήσαν κατά την επίθεσιν. Αι δυνάμεις αυταί ήσαν τοποθετημέναι εφ' όλων των τομέων εν τη αυτή ως παρέλαβον την Στρατιάν. Πώς ο κ. Σαρρηγιάννης δεν εσκέφθη να κάμη τας εφεδρείας, αλλ' απο­δίδει εις εμέ την έλλειψιν σκέψεως συγκροτήσεως της εφεδρείας; ου μόνον τούτο' άλλά δεν εσκέφθησαν ούτε τους κουραμπιέδες της Σμύρνης να μαζεύσουν, και διότι εγώ είμαι οίος είμαι και έβαλα την μύτην μου παντού και έβγαλα τους υπό διαφόρους τύπους κουραμπιέδες, αυτό είνε προς τιμήν μου και δεν θα μοι αποδοθή κατηγορία, έστω και αν εφέρθην κατά τρόπον μη πρέποντα, δια να λάβω τους στρατιώτας από εκεί όπου η πρώτη Διοίκησις τους είχε κρύψει. Αλλά υπάρχει κ. Στρατοδίκαι καί κάτι άλλο εις το κατηγορητήριον το οποίον είνε εν συνεχεία. . Τί λέγει η παράγραφος; (αναγινώσκει) «Τας αποσπασθείσας ταύτας δυνάμεις, εάν ορθώς έξετίμα την κατάστασιν κατά την επιθεώρησίν του ηδύνατο . . . , » Δεχθώμεν ότι δεν τα εξετίμησα ορθώς. Μόνον αυτή η φράσις καταρ­ρίπτει το κατηγορητήριον, διότι μου αποδίδει εν σφάλμα και όχι μίαν πρόθεσιν. Τα σφάλματα δεν νομίζω, ότι ποινικώς καταδιώκονται. Αυτή η φράσις είνε υπέρ εμού εν όπλον μέγα, διότι το ίδιον κατηγορητήριον παραδέ­χεται, ότι δεν υπήρχε δόλος. Θεωρώ όμως ότι ορθώς την εκτίμησα με τα στοιχεία, τα οποία είχον.

Είσθε στρατιωτικοί πεπειραμένοι και βεβαίως αντιλαμβάνεσθε, ότι εις στραιηγός, προ 48 ωρών άναλαβών την διοίκησιν ενός στρατού , δεν δύναται να στηριχθή ειμή εις τας εκθέσεις εκείνων, οι οποίοι τον διώκηααν και τον ωδήγησαν εις το πυρ επί χρόνον μακρόν. Επ' αυτών των στοιχείων εοειδόμενος, ορθώς έξετίμησα την κατάσιασιν. Τι εσχημάτισα εξ ιδίας πείρας θα σας είπω κατόπιν (αναγινώσκει). 

«Καί άναμφισβητήτως, εάν κρίνη τις την εποχήν καθ' ην εγένετο η εχ­θρική επίθεσις, άγεται εις το ασφαλές συμπέρασμα, ότι η ως άνω απόσπασις σημαντικών δυνάμεων εις Θράκην και η επακολουθήσασα ταύτην εξασθένισις του μετώπου, επροκάλεσε την επίθεσιν του Κεμάλ. Άνευ της ευκαιρίας ταύ­της, ήτις παρεσχέθη εις τον εχθρόν, είνε αμφίβολον εάν ούτος θα ετόλμα να διακυβεύση την τύχην των όπλων κατά το τρέχον έτος». 

Φυσικά το κατηγορητήριον στηρίζεται επί καταθέσεων μαρτύρων, αλλ΄ έπ' αυτών των καταθέσεων έχω να φέρω σφοδροτάτας εγώ αντιρρήσεις καί να συνοψίσω τας διαφόρους ερωτήσεις τας αποταθείσας εις τους μάρτυρας.

Υποσημειώσεις:

4.1 Τα υπό του αρχιστρατήγου αντικρουόμενα διάφορα επιχειρήματα κατηγο­ρίας, τα οποία και αναφέρονται εντός εισαγωγικών εις την απολογίαν του, δεν περιέ­χονται εις το εγκλητήριον, αλλ' αποτελοϋσι σκέψεις της αποφάσεως της Επαναστ. Επιτροπής της διαταξάσης την παραπομπήν εις το Στρατοδικεϊον και την οποίαν δεν  εκρίναμεν αναγκαίον να δημοσιεύσωμεν ολόκληρον.

(Προηγούμενο)

(Επόμενο)