11.—Την ιδίαν ημέραν , δια να θέσω τέρμα εις αυτήν την ιστορίαν , εις τας 17, μετά τας αναφοράς τας οποίας έλαβον έγραψα αυτήν την διαταγήν. Είνε προς όλα: Αον, Βον και Γον Σώματα Στρατού , Στρατιωτικούς Διοικητάς Φιλαδελφείας, Ουσάκ , Μαγνησίας:
Την 19ην έγραψα την εξής διαταγήν (αναγινώσκει):
Κατόπιν της τελευταίας ταύτης διαταγής ,έλαβον τρεις αναφοράς, μίαν από τον ταγματάρχην Παναγάκον, μίαν από τον υποστράτηγον Φράγκου και μία από τον συνταγματάρχην Γονατάν διοικητήν της Β Μεραρχίας ο οποίος παρίστα απολύτως αδύνατον την αντίστασιν , των στρατιωτών μη υποτασσομένων πλέον εις τους βαθμοφόρους και ως εκ τούτου μη δυναμένου ν΄αντιτάξη καμμίαν άμυναν, εις τρόπον ώστε ήτο υποχρεωμένος να χάνη την επαφήν. Εννοείται ότι όταν είδον και την Β' μεραρχίαν, η οποία πραγματικώς μέχρι της 17ης είχε τηρήσει σχετικώς την συνοχήν της, να αναφέρη ότι πρέπει να φθάσωμεν να εύρωμεν και μίαν ριζικήν λύσιν, όπως ελεγεν η αναφορά('), είδον ότι πάσα επιμονή μου εις το να εκτελεσθή αυτή η διαταγή, θα ήτο ματαία. Λοιπόν τότε διέταξα να εξακολουθήση η υποχώρησις, να παύση πάσα επαφή και να φθάσωμεν να περιβάλωμεν την Σμύρνην εις την την γραμμήν Μαγνησία — Κατσαμπά κτλ. με απώτερον σκοπόν, ώστε να καταλήξουν οι φυγάδες και τά συντρίμματα είς την Έρυθραίαν.
Εν τω μεταξύ έφθανε και η μεραρχία Σκαρλάτου, την οποίαν εγώ είχον καλέσει από την Θράκην. Την μεραρχίαν αυτήν την είχον καλέσει προ 7—8 ημερών. Είχε διαταγήν να έλθη ο στρατηγός με το πρώτον ατμόπλοιον και ήλθε με το τελευταίον και ενώ τον περιέμενα στας 21 ήλθε στας 23. Την τελευταίαν ώραν εζήτει μεταγωγικά και εζήτει να κάμη επιτάξεις εν Ραιδεστώ. Έμαθα θετικώς κατόπιν, ό τι επί τω ακούσματι ότι έρχονται αυτοί εις την Σμύρνην, ήρχισαν να λιποτακτούν εν Θράκη. Το πράγμα το εθεώρησα σοβαρώτατον. Ουχ ήττον επέμεινα εις το να έλθη, άλλ' ήλθεν εις κατάστασιν οικτράν, διότι ηρνήθησαν ν' αποβιβασθώσιν οι στρατιώται. Σημειώσατε ότι τότε επρόκειτο τους διαλυθέντας στρατιώτας να συντάξωμεν και τους διοχετεύσωμεν εις συντεταγμένα τμήματα, ίνα τακτοποιηθώσι. Δεν επρόκειτο πλέον περί εχθρού. Διότι ο εχθρός, όπως ανέφερεν ο μάρτυς Πάσσαρη:, ήτο 200 τόσα χιλιόμετρα μακράν, ώστε ο κύριος όγκος του εχθρού δεν ήτο πλέον επικίνδυνος. Μερικά τμήματα ιππέων και δύναμίς τις πεζικού, ετήρουν την επαφήν. Λοιπόν διέταξα όλα αυτά και όταν με είδον οι Πρόξενοι, οι οποίοι ήλθον, και όταν με είδον οι Ναύαρχοι—και πρέπει πλέον απροκαλύπτως να είπωμεν τα πράγματα διότι τα γνωρίζει πλέον όλη η Ευρώπη, εκ της παρουσίας των αντιπροσώπων της εκεί, και πρέπει ν' ακουσθώσιν—εγένετο σύσκεψις πώς να μη έχωμεν ιστορίαν εις την Σμύρνην από τον άτακτον αυτόν συρφετόν. Κατήντησε δε αυτοί οι ίδιοι να μη θέλουν να μείνουν εν Σμύρνη. Ο Στρατιωτικός ακόλουθος της Ιταλίας ήλθε και με παρεκάλεσε; «Τί θα γίνη εδώ;»
Σημειώσατε ότι εις όλην αυτήν την τραγωδίαν ανεφάνησαν απανταχού της Μ. Ασίας σώματα Τσετών από 700-800-900 και 1000 άνδρας, όλα με διεύθυνσιν προς την Σμύρνην, σφάζοντα και προβαίνοντα εις λεηλασίαν και εμπρησμούς εις τα χωρία και μη αφίνοντα τίποτε. Η Σμύρνη ηδύνατο να καταληφθή υπ' αυτών και μόνον, καθ' ην εποχήν εγώ θα ήμην προ της Σμύρνης, εάν είχον προχωρήσει εμπρός. Έφθασε να μου στέλλουν ιδιωτικά τηλεγραφήματα και να με παρακαλούν να αποστείλω συρμόν δια την τάδε οικογένειαν. Μία θέσις δι' ένα στρατηγόν, εις την οποίαν αμφιβάλλω εάν εις την ιστορίαν ευρέθη άλλος στρατηγός. Διότι δεν επρόκειτο περί του εχθρού του μετώπου, άλλ' επρόκειτο περί εχθρών εντός του εδάφους, το οποίον κατείχομεν και επί του οποίου εκτυπώμεθα υφ' όλας τας διευθύνσεις' αλλ' επί πλέον επρόκειτο ακριβώς και περί των φιλικών στρατευμάτων, τα οποία δεν είχον καμμίαν συναίσθησιν υποταγής, και τα οποία ακριβώς έβαινον προς αντίθετον έννοιαν. Επρόκειτο περί πληθυσμών, οι οποίοι από όλα τα σημεία εζήτουν βοήθειαν. Ήτο εν πανδαιμόνιον, μία κατάστασις εις την οποίαν επεβάλλετο να υπάρχη εις ανώτερος αρχηγός, εις αυτήν την περίοδον εν Σμύρνη, διότι τα είχον χάσει όλοι και διότι όλοι περιέμειναν από εμέ. Ενώ υπήρχεν αρμοστεία και διέθετε 5.000 χωροφύλακας και 5.000 περίπου υπαλλήλους, δι' όλα αυτά, έπρεπε να φροντίζω εγώ.
12.— 'Οσον αφορά το κεφάλαιον το οποίον εν τω κατηγορητηρίω υπάρχει, ήθελον να εκθέσω τας σκέψεις μου, αι οποίαι με ήγαγον εις το να φερθώ, όπως εφέρθην. Κύριε Πρόεδρε, ημπορεί να λέγουν ότι σφάλλομαι, αλλά φυσικά, εν συνειδήσει λέγω, ότι είμαι εν τάξει, με τον εαυτόν μου. Κύριε Πρόεδρε, ημπορεί να λέγουν ότι σφάλλομαι, αλλά φυσικά, εν συνειδήσει λέγω, ότι είμαι εν τάξει, με τον εαυτόν μου. Είςτινα των μαρτύρων ο κ. Πρόεδρος είπε και σχεδόν επετίμησεν αυτόν, διότι έθεώρησεν ο μάρτυς ότι έπρεπε να εκφράση την γνώμην, ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν εμπρός οι Στρατηγοί. Εννοώ τας ενδιαθέτους σκέψεις του κ. Προέδρου και είμαι σύμφωνος προς αυτόν, ότι πρέπει πας όστις φέρει στολήν, να σκοτώνεται. Όταν κάνεις βάλη στολήν κάνει ένα συμβόλαιον με τον θάνατον. Δεν υπάρχει περί τούτου αμφιβολία. Αλλά κάμνω μίαν διάκρισιν και η διάκρισις αυτή είναι του Αρχιστρατήγου. Ο Αρχιστράτηγος έχει το μειονέκτημα να μη μπορεί να σκοτωθή. Το τονίζω, το μειονέκτημα, διότι είναι τιμή να μπορή κανείς να σκοτωθή, αλλ' έχει το μειονέκτημα ότι δεν ημπορεί να σκοτωθή και δεν πρέπει να σκοτωθή, διότι ο Αρχιστράτηγος είναι εις. Στρατηγοί είναι πολλοί. Η αντικατάστασίς του εν πολέμω και υπό ικανωτέρου, δύναται να έχη ολέθρια αποτελέσματα, διότι αυτός έχει την γενικήν ιδέαν, διότι αυτός έχει το σχέδιον και δια τον ένα ή δια τον άλλον λόγον θα φέρη πολύ κακά αποτελέσματα. Πλην δεν πρόκειται περί τούτου, δεν μου απηγγέλθη κατηγορία, ότι δεν επήγα να σκοτωθώ, αυτό δεν ημπορεί να το αμφισβήτηση κανείς, διότι είναι γνωστόν, ότι έχω μίαν ιστορίαν εις το παρελθόν. Αν δεν ήλθον αι σφαίραι προς εμέ, εγώ επήγα προς αυτάς. Και το λάθος δεν είνε ιδικόν μου αν δεν συνηντήθημεν. Το ζήτημα είνε ότι ως αρχιστράτηγος, θεωρώ ότι δεν πρέπει να ευρίσκεται ό αρχιστράτηγος πλησίον τών μαχόμενων, ούτε πρέπει να ευρίσκεται πλησίον ενός άλλου στρατηγού μιας μονάδος, ότι αυτή η γειτνίασίς του ημπορεί να είνε ολεθρία, ότι περιορίζει την ενέργειαν και την αυτοβουλίαν των άλλων διοικητών. Τουναντίον πρέπει ν' απέχη, πρέπει να είνε μακράν πάσης συγκινήσεως. Και ποία είνε η θέσις του; Την θέσιν του αρχιστρατήγου εγώ θα την ώριζον μαθηματικώς, αν επρόκειτο να είπω περί ενός ημικυκλίου, να είναι εις το κέντρον διά ν' απέχη όλων εξ ίσου ή πρακτικώς να ευρίσκεται εις ένα σημείον συγκοινωνιών μετά των διαφόρων τμημάτων' και εννοώ συγκοινωνίαν την μεταβίβασιν διαταγών, δηλαδή την δια διαφόρων μέσων, ασυρμάτου ή ενσύρματου τηλεγράφου ή αεροπλάνου μεταβίβασιν της βουλήσεως και της θελήσεως του. Πρόσθετον τούτων μέσον θεωρώ την αποστολήν συνδέσμων και ως τοιούτους είχον τον ταγματάρχην Σκυλακάκην και τον ταγματάρχην Παναγάκον διά τον οποίον ευρίσκω την στιγμήν κατάλληλον να εξάρω τα μεγάλα του προσόντα. Και ο Σκυλακάκης εξετέλεσε τό καθήκον του, άλλ' έμεινε πολύ ολίγον. Ο ταγματάρχης Παναγάκος προσέφερε μεγίστας υπηρεσίας, με διετήρει εν γνώσει όλων, ενήργει με το πνεύμά μου, δραστηριώτατα και ήτο αληθώς πολύτιμος παράγων.Αυτός o τρόπος είνε κατ' εμέ ο τρόπος ο επιβαλλόμενος. Επίσης θέλω να αναπτύξω το εξής. Αν ένας αρχιστράτηγος,—να διακρίνωμεν, άλλο, στρατηγός, —έχη αυτό το πλεονέκτημα, ο αρχιστράτηγος και αν προχώρηση, πρέπει να πλησίαση κάπου προς τα σώματα, και να επικοινωνήση μεν, αλλά να μη βλέπη ο ίδιος. Να είνε τόσον μακράν, ώστε να μη βλέπη, αλλά να μανθάνη, και εν τοιαύτη περιπτώσει η ταχύτης των ερτσιανών ρευμάτων δεν ελαττούται ποσώς αν είνε 100 ή 200 χιλιόμετρα. Τώρα κατά την διαδικασίαν δια να ενταθή η σημασία του ότι ο στρατηγός πρέπει να είνε εμπρός, εγένετο λόγος περι του στρατάρχου Νεΰ. Αναγκάζομαι, διότι δεν θέλω να εκταθώ, αλλά θα είχον άπειρα να είπω, ότι ο ένδοξος αυτός στρατάρχης, ο Νεΰ, ο γνωστός δια την ανδρείαν του, υπήρξε συχνάκις αίτιος της ήττης δι' αυτήν του την ιδιότητα και διότι μεταβαίνων εις το πυρ ελησμόνει τι εγίνετο οπίσω του. Αφίνω ότι την εποχήν εκείνην, δηλαδή αιώνα προ της ιδικής μας, δεν υπήρχε κανέν μέσον συγκοινωνίας, κανέν μέσον μεταφοράς. Οι στρατηγοί μετέβαινον με το άλογον ή με το αμάξι και ότι δι' ενός ιππέως ή δια ζώσης μετεδίδοντο αι διαταγαί. Αλλ' εγένετο λόγος περί του Βαρτελώ. Εις το Βατερλώ ο γαλλικός στρατός είχε δύναμιν 74,000 ανδρών.Ο στρατάρχης Νεΰ δεν ήτο αρχιστράτηγος, ήτο στρατηγός υπό τον Βοναπάρτην. Ο στρατάρχης Νεΰ διώκει 34.000, το δε μέτωπον του Βατερλώ ήτο εν όλω 5 χιλιομέτρων, ανήκε δέ εις το μέτωπον του Νεΰ μέτωπον μόλις 2 χιλιομέτρων, δηλαδή μικρότερον ενός συντάγματος του σημερινού πολέμου. Δηλαδή ηδύνατο διά φωνής να γίνη ακουστός και να επιδράση. Πώς ημπορεί να γίνη σύγκρισις μεταξύ αυτών των δυο εποχών ; Την ιδέαν την θεμελιώδη την επικροτώ και ευχαριστούμαι όταν την ακούω. Πρέπει να εννοήσωσιν όλοι ότι τα γαλόνια τα οποία έχουν δεν απαλάσσουσιν από τους κινδύνους. Αλλ' είνε η θέσις του αρχιστρατήγου, επαναλαμβάνω, μία θέσις η οποία στερείται αυτής της τύχης. Επί πλέον προς επίρρωσιν των όσων είπον θα σας αναγνώσω δύο λέξεις σχετικάς προς τον στρατάρχην Νεΰ. Ο Ναπολέων, επαναλαμβάνω, εκφραζόμενος περι του Νεΰ, δια την μάχην του Βατερλώ λέγει: « Ελησμόνησε μεταβαίνων εις το πυρ τα στρατεύματα τα οποία δεν έβλεπε»· Λοιπόν, υπό τοιαύτας περιστάσεις συγκρίσεις δεν ημπορούν να γίνουν. Επίσης δε ο πολύς στρατάρχης Ντε-Σαξ κανονίζει την θέσιν του αρχιστρατήγου, εις ένα σύγγραμμα του, καταντά δε να φθάση μέχρι του να ζητή από τον αρχιστράτηγον να μένη ήσυχος, να μη συγκινήται, να μη χάνεται κατά τας ημέρας της μάχης, αλλά να περιμένη, να δίδη μίαν και δύο διαταγάς μακρόθεν, αι οποίαι να εκτελώνται και τότε. (Αναγινώσκει μεταφράζων εκ του Γαλλικού).
Λοιπόν, αν εις την εποχήν εκείνην κατά την οποίαν τα μέτωπα ήσαν 5 χιλιομέτρων, τοιαύται επεκράτουν σκέψεις, σήμερον, κατά την οποίαν το όλον μέτωπον υπερέβαινε τα 750 χιλιόμετρα, της δε μάχης υπερέβαινε τα 50, θα ήτο σφάλμα, δια να μη ειπώ ασυγχώρητον σφάλμα, η μετάβασις εκεί του αρχιστρατήγου. Εγένετο λόγος περί των νέων πολέμων.Προτιμώ την σύγκρισιν αυτήν, διότι είνε οι ίδιοι όροι. Εγένετο λόγος περι του στρατάρχου Φος. Κατά σύμπτωσιν, ων εν Ευρώπη, έχω βιβλιοθήκην περί αυτού του πολέμου. Ουδαμού και ουδεμίαν περίοδον, ούτε αυτός ο Νιβέλ, ούτε ο Πεταίν, ούτε κάνεις εκ των Γάλλων αρχιστρατήγων δεν εκανόνισαν την θέσιν των με την επιτυχίαν ή την αποτυχίαν ενός τμήματος ή ενός τομέως. Θα μου ειπούν ότι εκανόνισαν την θέσιν τους επί τη βάσει των μέσων τα οποία είχον να συνδεθούν. Όσον αφορά το ζήτημα του τραίνου περί του οποίου εγένετο λόγος. Τα γνωρίζω αυτά τα γαλλικά τραίνα. Είνε χλιδή, ευμάρεια, και το δίκτυον των σιδηροδρόμων των γαλλικών επιτρέπει να μετακινούνται παραλλήλως του μετώπου. Δεν ημπορεί να γίνη σύγκρισις μεταξύ μας, κ. Στρατοδίκαι. Πρέπει να κάνετε την σύγκρισιν του ιδικού μας στρατού εις την Μ. Ασίαν. Ο στρατός ευρίσκετο εντός εχθρικού εδάφους, έχων εχθρούς από όλα τα μέρη και συμφωνώ μεν με τον κ. Πρόεδρον ότι ένα βαγόνι αρκεί, αλλά αυτή η σιδηροδρομική γραμμή ήτο εν διαρκεί καταστροφή. Αν δε ο μάρτυς της κατηγορίας κ. Παπούλας είπεν ότι και αυτός, καίτοι αναγνωρίζων ταύτα ευρέθηκε κοντά, είνε διότι ο στρατός ευρίσκετο πλέον εμπρός. Φυσικά, όταν ο στρατός προχωρεί δεν είνε δύσκολον εις τό στρατηγείον να προχωρή. Αλλ' εκτός τούτου υπήρχε και ένας λόγος ασφαλείας, διότι αν το Στρατηγείον, του στρατού προχωρούντος προς τον Σαγγάριον, έμενεν οπίσω, θα εκινδύνευεν από τους Τσέτας. Εν αντιθέσει εις την περίπτωσιν την ιδικής μου, αντί να πηγαίνω εγώ, ήρχετο ο στρατός μας προς εμέ, τοσούτον δρομαίως! Αλλ' εκτός των ζητημάτων του μετώπου, αναφαίνονται πολλά άλλα εντός της Σμύρνης, όπου αι σχέσεις μου και αι συγκοινωνίαι με τας Αθήνας επεβάλλοντο δια χίλιους λόγους. Σας παρακαλώ πιστεύσατε ότι υπέφερα δεινώς δια την παραμονήν μου εκεί και το εξεδήλωσα κατ' επανάληψιν. Θα έφευγα. Υπέφερα. Εκλείσθηκα. Έβαλα ένα κρεββάτι. Τέλος δεν ήθελα να μείνω. Αλλά μου ήτο αδύνατον. Ένα επιχείρημα το οποίον με έκαμε πολύ να σκεφθώ και εις τα επιχειρήματα της υπηρεσίας, την οποίαν διέταξα να παρασκευάση το τραίνον ' ένα επιχείρημα ήτο σοβαρόν και δεν ημπόρεσα να το παραβλέψω. Ήτο ότι κατά την μεταφοράν μου από την Σμύρνην οπουδήποτε άλλου, τα σώματα θα έμενον άνευ διοικήσεως. Αυτό σας βεβαιώ ήτο φοβερόν, διότι τα σώματα είχον χάσει την επαφήν, είχον ένα σημείον κατευθύνσεως την Σμύρνην προς την οποίαν απηυθύνοντο και δια της οποίας συνεδέοντο. Υπήρχε και το Γ' Σώμα, το οποίον ήτο επίσης σώμα ιδικόν μου. Μόνον ούτω ήτο δυνατόν να έλθωσιν εις επαφήν. Εξ άλλου, μεταξύ των μαχομένων και μεταξύ της Σμύρνης μόνον το Ουσάκ υπήρχεν. Εννοώ κάλλιστα το πνεύμα σας, αλλά δεν ήτο δυνατόν εις τας περιστάσεις ταύτας να γίνη άλλως. Ή η Σμύρνη ή το Ουσάκ.Εις το μεταξύ ουδέν άλλο σημείον υπήρχε εξασφαλίζον τας συγκοινωνίας, ούτε ένας ασύρματος ούτε τίποτε. Εις το Ουσάκ αφού δεν επήγα προ— αν πρόκηται να καταδικασθώ δι' αυτό άλλο ζήτημα—δεν ήτο δυνατόν να πάω ύστερα. Και έρχεται και άλλο θέμα. Να πάω πού; Από τας 16 χάνω τον Τρικούπην, γνωρίζω ότι ο Τρικούπης έχει το μεγαλείτερον μέρος της δυνάμεως. Εννοώ ότι επήλθε μία αποσύνθεσις. Εάν επρόκειτο να πάω, έπρεπε νά πάω προς αυτόν. Πού ήτο αυτός ; Πού ήτο το Σώμα του; Δεν ημπορούσα να τρέχω εις όλην την Μικράν Ασίαν να εύρω τον Τρικούπην, τον οποίον δεν εύρισκον ούτε τα αεροπλάνα, διότι το Σώμα του Φράγκου ήτο παραφυάς. Αυτό δεν μ' ενδιέφερεν. Αι δυνάμεις αι κύριαι, αι οποίαι είχον όλους τους στρατηγούς, όλον τον όγκον του πυροβολικού, και δι' αυτό επέμενον εις τον κ. Κανελλόπουλον, ήσαν αι δυνάμεις του Τρικούπη. Συνεπώς εάν επρόκειτο κάπου να πάω, έπρεπε να πάω εις το κύριον Σώμα. Και αυτό ήτο ανεξερεύνητον. Όταν εμάθαμεν εκ των τουρκικών ανακοινωθέντων, ότι συνελήφθησαν οι στρατηγοί, είχε γίνει πλέον αποσύνθεσις, και δεν ήτο δυνατόν οχι εγώ, αλλά ούτε ο Βοναπάρτης, ή οποιοσδήποτε άλλος δεν θα ημπορούσε να στηριχθή. Εινε ένα ωραίον αίσθημα, αλλά δεν δικαιολογείται υπό τών πραγμάτων. Δεν είνε έργον του αρχιστρατήγου να πηγαίνη να εμψυχώνη και να ενθαρρύνη. Που να πρωτοπάη ; Πόσους θα εμψυχώση; Το μόνον το οποίον θα συνέβαινε θα ήτο να αιχμαλωτίσουν και εμένα και να μη είμαι σήμερα εδώ, διότι εις οιονδήποτε σημείον και αν επήγαινα, δεν θα κατώρθωνα τούτο. Η εμψύχωσις του αρχιστρατήγου εις τα στρατεύματα γίνεται δια των διαταγών και δεν ημπορεί να αρνηθή κανείς ότι δεν υπάρχει ιερόν πυρ εις τάς διαταγάς αυτάς. (Διακοπή 10λεπτών).
Κατά την διαδικασίαν, μεταξύ τών άλλων, φαίνεται ότι ο κ. Πρόεδρος ηρώτησε κάποιον των μαρτύρων, εάν εις τας 17 ευρίσκετο εκεί στιβαρωτέρα χείρ, θα εσώζετο η κατάστασις; Όχι, απήντησεν ο μάρτυς, νομίζω δ' ότι ήτο ο Παναγάκος, δεν θα εσώζετο, αλλά θα εβελτιούτο. Περί τίνος χειρός επρόκειτο, εις τίνα ανήκεν η στιβαρά χείρ; Μήπως πρόκειται περί της ιδικής μου; Αλλά τότε πρέπει το κατηγορητήριον να συμβιβάση τα πράγματα. Διότι, η μεν είμαι εκείνος, του οποίου πάσα εμφάνισις διέλυε και αποσυνέθετε, ή είμαι εκείνος ο οποίος, αναμφισβητήτως, εάν ήμην εκεί θα εσωζε την κατάστασιν. Αυταί αι δύο αποφάσεις με φέρουν προ του απροχωρήτου όσον αφορά την απολογίαν μου. (Αναγινώσκει).
«Και αντί δια της προσωπικής του επεμβάσεως να αναζωπυρώση το καταπεσόν ηθικόν του στρατού του, δια της εγκληματικής αδιαφορίας του....» αι κατωτέρω «όστις ουδέν επραξεν, όπως προλάβη την τραγωδίαν του Αυγούστου, αλλ' απεναντίας πάσα εμφάνισις του οποίου συνετέλεσεν εις την ψυχικήν αποσύνθεσιν και διάλυσιν του εμπιστευθέντος αυτώ στρατού».
Εν τω μεταξύ έφθανε και η μεραρχία Σκαρλάτου, την οποίαν εγώ είχον καλέσει από την Θράκην. Την μεραρχίαν αυτήν την είχον καλέσει προ 7—8 ημερών. Είχε διαταγήν να έλθη ο στρατηγός με το πρώτον ατμόπλοιον και ήλθε με το τελευταίον και ενώ τον περιέμενα στας 21 ήλθε στας 23. Την τελευταίαν ώραν εζήτει μεταγωγικά και εζήτει να κάμη επιτάξεις εν Ραιδεστώ. Έμαθα θετικώς κατόπιν, ό τι επί τω ακούσματι ότι έρχονται αυτοί εις την Σμύρνην, ήρχισαν να λιποτακτούν εν Θράκη. Το πράγμα το εθεώρησα σοβαρώτατον. Ουχ ήττον επέμεινα εις το να έλθη, άλλ' ήλθεν εις κατάστασιν οικτράν, διότι ηρνήθησαν ν' αποβιβασθώσιν οι στρατιώται. Σημειώσατε ότι τότε επρόκειτο τους διαλυθέντας στρατιώτας να συντάξωμεν και τους διοχετεύσωμεν εις συντεταγμένα τμήματα, ίνα τακτοποιηθώσι. Δεν επρόκειτο πλέον περί εχθρού. Διότι ο εχθρός, όπως ανέφερεν ο μάρτυς Πάσσαρη:, ήτο 200 τόσα χιλιόμετρα μακράν, ώστε ο κύριος όγκος του εχθρού δεν ήτο πλέον επικίνδυνος. Μερικά τμήματα ιππέων και δύναμίς τις πεζικού, ετήρουν την επαφήν. Λοιπόν διέταξα όλα αυτά και όταν με είδον οι Πρόξενοι, οι οποίοι ήλθον, και όταν με είδον οι Ναύαρχοι—και πρέπει πλέον απροκαλύπτως να είπωμεν τα πράγματα διότι τα γνωρίζει πλέον όλη η Ευρώπη, εκ της παρουσίας των αντιπροσώπων της εκεί, και πρέπει ν' ακουσθώσιν—εγένετο σύσκεψις πώς να μη έχωμεν ιστορίαν εις την Σμύρνην από τον άτακτον αυτόν συρφετόν. Κατήντησε δε αυτοί οι ίδιοι να μη θέλουν να μείνουν εν Σμύρνη. Ο Στρατιωτικός ακόλουθος της Ιταλίας ήλθε και με παρεκάλεσε; «Τί θα γίνη εδώ;»
Σημειώσατε ότι εις όλην αυτήν την τραγωδίαν ανεφάνησαν απανταχού της Μ. Ασίας σώματα Τσετών από 700-800-900 και 1000 άνδρας, όλα με διεύθυνσιν προς την Σμύρνην, σφάζοντα και προβαίνοντα εις λεηλασίαν και εμπρησμούς εις τα χωρία και μη αφίνοντα τίποτε. Η Σμύρνη ηδύνατο να καταληφθή υπ' αυτών και μόνον, καθ' ην εποχήν εγώ θα ήμην προ της Σμύρνης, εάν είχον προχωρήσει εμπρός. Έφθασε να μου στέλλουν ιδιωτικά τηλεγραφήματα και να με παρακαλούν να αποστείλω συρμόν δια την τάδε οικογένειαν. Μία θέσις δι' ένα στρατηγόν, εις την οποίαν αμφιβάλλω εάν εις την ιστορίαν ευρέθη άλλος στρατηγός. Διότι δεν επρόκειτο περί του εχθρού του μετώπου, άλλ' επρόκειτο περί εχθρών εντός του εδάφους, το οποίον κατείχομεν και επί του οποίου εκτυπώμεθα υφ' όλας τας διευθύνσεις' αλλ' επί πλέον επρόκειτο ακριβώς και περί των φιλικών στρατευμάτων, τα οποία δεν είχον καμμίαν συναίσθησιν υποταγής, και τα οποία ακριβώς έβαινον προς αντίθετον έννοιαν. Επρόκειτο περί πληθυσμών, οι οποίοι από όλα τα σημεία εζήτουν βοήθειαν. Ήτο εν πανδαιμόνιον, μία κατάστασις εις την οποίαν επεβάλλετο να υπάρχη εις ανώτερος αρχηγός, εις αυτήν την περίοδον εν Σμύρνη, διότι τα είχον χάσει όλοι και διότι όλοι περιέμειναν από εμέ. Ενώ υπήρχεν αρμοστεία και διέθετε 5.000 χωροφύλακας και 5.000 περίπου υπαλλήλους, δι' όλα αυτά, έπρεπε να φροντίζω εγώ.
12.— 'Οσον αφορά το κεφάλαιον το οποίον εν τω κατηγορητηρίω υπάρχει, ήθελον να εκθέσω τας σκέψεις μου, αι οποίαι με ήγαγον εις το να φερθώ, όπως εφέρθην. Κύριε Πρόεδρε, ημπορεί να λέγουν ότι σφάλλομαι, αλλά φυσικά, εν συνειδήσει λέγω, ότι είμαι εν τάξει, με τον εαυτόν μου. Κύριε Πρόεδρε, ημπορεί να λέγουν ότι σφάλλομαι, αλλά φυσικά, εν συνειδήσει λέγω, ότι είμαι εν τάξει, με τον εαυτόν μου. Είςτινα των μαρτύρων ο κ. Πρόεδρος είπε και σχεδόν επετίμησεν αυτόν, διότι έθεώρησεν ο μάρτυς ότι έπρεπε να εκφράση την γνώμην, ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν εμπρός οι Στρατηγοί. Εννοώ τας ενδιαθέτους σκέψεις του κ. Προέδρου και είμαι σύμφωνος προς αυτόν, ότι πρέπει πας όστις φέρει στολήν, να σκοτώνεται. Όταν κάνεις βάλη στολήν κάνει ένα συμβόλαιον με τον θάνατον. Δεν υπάρχει περί τούτου αμφιβολία. Αλλά κάμνω μίαν διάκρισιν και η διάκρισις αυτή είναι του Αρχιστρατήγου. Ο Αρχιστράτηγος έχει το μειονέκτημα να μη μπορεί να σκοτωθή. Το τονίζω, το μειονέκτημα, διότι είναι τιμή να μπορή κανείς να σκοτωθή, αλλ' έχει το μειονέκτημα ότι δεν ημπορεί να σκοτωθή και δεν πρέπει να σκοτωθή, διότι ο Αρχιστράτηγος είναι εις. Στρατηγοί είναι πολλοί. Η αντικατάστασίς του εν πολέμω και υπό ικανωτέρου, δύναται να έχη ολέθρια αποτελέσματα, διότι αυτός έχει την γενικήν ιδέαν, διότι αυτός έχει το σχέδιον και δια τον ένα ή δια τον άλλον λόγον θα φέρη πολύ κακά αποτελέσματα. Πλην δεν πρόκειται περί τούτου, δεν μου απηγγέλθη κατηγορία, ότι δεν επήγα να σκοτωθώ, αυτό δεν ημπορεί να το αμφισβήτηση κανείς, διότι είναι γνωστόν, ότι έχω μίαν ιστορίαν εις το παρελθόν. Αν δεν ήλθον αι σφαίραι προς εμέ, εγώ επήγα προς αυτάς. Και το λάθος δεν είνε ιδικόν μου αν δεν συνηντήθημεν. Το ζήτημα είνε ότι ως αρχιστράτηγος, θεωρώ ότι δεν πρέπει να ευρίσκεται ό αρχιστράτηγος πλησίον τών μαχόμενων, ούτε πρέπει να ευρίσκεται πλησίον ενός άλλου στρατηγού μιας μονάδος, ότι αυτή η γειτνίασίς του ημπορεί να είνε ολεθρία, ότι περιορίζει την ενέργειαν και την αυτοβουλίαν των άλλων διοικητών. Τουναντίον πρέπει ν' απέχη, πρέπει να είνε μακράν πάσης συγκινήσεως. Και ποία είνε η θέσις του; Την θέσιν του αρχιστρατήγου εγώ θα την ώριζον μαθηματικώς, αν επρόκειτο να είπω περί ενός ημικυκλίου, να είναι εις το κέντρον διά ν' απέχη όλων εξ ίσου ή πρακτικώς να ευρίσκεται εις ένα σημείον συγκοινωνιών μετά των διαφόρων τμημάτων' και εννοώ συγκοινωνίαν την μεταβίβασιν διαταγών, δηλαδή την δια διαφόρων μέσων, ασυρμάτου ή ενσύρματου τηλεγράφου ή αεροπλάνου μεταβίβασιν της βουλήσεως και της θελήσεως του. Πρόσθετον τούτων μέσον θεωρώ την αποστολήν συνδέσμων και ως τοιούτους είχον τον ταγματάρχην Σκυλακάκην και τον ταγματάρχην Παναγάκον διά τον οποίον ευρίσκω την στιγμήν κατάλληλον να εξάρω τα μεγάλα του προσόντα. Και ο Σκυλακάκης εξετέλεσε τό καθήκον του, άλλ' έμεινε πολύ ολίγον. Ο ταγματάρχης Παναγάκος προσέφερε μεγίστας υπηρεσίας, με διετήρει εν γνώσει όλων, ενήργει με το πνεύμά μου, δραστηριώτατα και ήτο αληθώς πολύτιμος παράγων.Αυτός o τρόπος είνε κατ' εμέ ο τρόπος ο επιβαλλόμενος. Επίσης θέλω να αναπτύξω το εξής. Αν ένας αρχιστράτηγος,—να διακρίνωμεν, άλλο, στρατηγός, —έχη αυτό το πλεονέκτημα, ο αρχιστράτηγος και αν προχώρηση, πρέπει να πλησίαση κάπου προς τα σώματα, και να επικοινωνήση μεν, αλλά να μη βλέπη ο ίδιος. Να είνε τόσον μακράν, ώστε να μη βλέπη, αλλά να μανθάνη, και εν τοιαύτη περιπτώσει η ταχύτης των ερτσιανών ρευμάτων δεν ελαττούται ποσώς αν είνε 100 ή 200 χιλιόμετρα. Τώρα κατά την διαδικασίαν δια να ενταθή η σημασία του ότι ο στρατηγός πρέπει να είνε εμπρός, εγένετο λόγος περι του στρατάρχου Νεΰ. Αναγκάζομαι, διότι δεν θέλω να εκταθώ, αλλά θα είχον άπειρα να είπω, ότι ο ένδοξος αυτός στρατάρχης, ο Νεΰ, ο γνωστός δια την ανδρείαν του, υπήρξε συχνάκις αίτιος της ήττης δι' αυτήν του την ιδιότητα και διότι μεταβαίνων εις το πυρ ελησμόνει τι εγίνετο οπίσω του. Αφίνω ότι την εποχήν εκείνην, δηλαδή αιώνα προ της ιδικής μας, δεν υπήρχε κανέν μέσον συγκοινωνίας, κανέν μέσον μεταφοράς. Οι στρατηγοί μετέβαινον με το άλογον ή με το αμάξι και ότι δι' ενός ιππέως ή δια ζώσης μετεδίδοντο αι διαταγαί. Αλλ' εγένετο λόγος περί του Βαρτελώ. Εις το Βατερλώ ο γαλλικός στρατός είχε δύναμιν 74,000 ανδρών.Ο στρατάρχης Νεΰ δεν ήτο αρχιστράτηγος, ήτο στρατηγός υπό τον Βοναπάρτην. Ο στρατάρχης Νεΰ διώκει 34.000, το δε μέτωπον του Βατερλώ ήτο εν όλω 5 χιλιομέτρων, ανήκε δέ εις το μέτωπον του Νεΰ μέτωπον μόλις 2 χιλιομέτρων, δηλαδή μικρότερον ενός συντάγματος του σημερινού πολέμου. Δηλαδή ηδύνατο διά φωνής να γίνη ακουστός και να επιδράση. Πώς ημπορεί να γίνη σύγκρισις μεταξύ αυτών των δυο εποχών ; Την ιδέαν την θεμελιώδη την επικροτώ και ευχαριστούμαι όταν την ακούω. Πρέπει να εννοήσωσιν όλοι ότι τα γαλόνια τα οποία έχουν δεν απαλάσσουσιν από τους κινδύνους. Αλλ' είνε η θέσις του αρχιστρατήγου, επαναλαμβάνω, μία θέσις η οποία στερείται αυτής της τύχης. Επί πλέον προς επίρρωσιν των όσων είπον θα σας αναγνώσω δύο λέξεις σχετικάς προς τον στρατάρχην Νεΰ. Ο Ναπολέων, επαναλαμβάνω, εκφραζόμενος περι του Νεΰ, δια την μάχην του Βατερλώ λέγει: « Ελησμόνησε μεταβαίνων εις το πυρ τα στρατεύματα τα οποία δεν έβλεπε»· Λοιπόν, υπό τοιαύτας περιστάσεις συγκρίσεις δεν ημπορούν να γίνουν. Επίσης δε ο πολύς στρατάρχης Ντε-Σαξ κανονίζει την θέσιν του αρχιστρατήγου, εις ένα σύγγραμμα του, καταντά δε να φθάση μέχρι του να ζητή από τον αρχιστράτηγον να μένη ήσυχος, να μη συγκινήται, να μη χάνεται κατά τας ημέρας της μάχης, αλλά να περιμένη, να δίδη μίαν και δύο διαταγάς μακρόθεν, αι οποίαι να εκτελώνται και τότε. (Αναγινώσκει μεταφράζων εκ του Γαλλικού).
Λοιπόν, αν εις την εποχήν εκείνην κατά την οποίαν τα μέτωπα ήσαν 5 χιλιομέτρων, τοιαύται επεκράτουν σκέψεις, σήμερον, κατά την οποίαν το όλον μέτωπον υπερέβαινε τα 750 χιλιόμετρα, της δε μάχης υπερέβαινε τα 50, θα ήτο σφάλμα, δια να μη ειπώ ασυγχώρητον σφάλμα, η μετάβασις εκεί του αρχιστρατήγου. Εγένετο λόγος περί των νέων πολέμων.Προτιμώ την σύγκρισιν αυτήν, διότι είνε οι ίδιοι όροι. Εγένετο λόγος περι του στρατάρχου Φος. Κατά σύμπτωσιν, ων εν Ευρώπη, έχω βιβλιοθήκην περί αυτού του πολέμου. Ουδαμού και ουδεμίαν περίοδον, ούτε αυτός ο Νιβέλ, ούτε ο Πεταίν, ούτε κάνεις εκ των Γάλλων αρχιστρατήγων δεν εκανόνισαν την θέσιν των με την επιτυχίαν ή την αποτυχίαν ενός τμήματος ή ενός τομέως. Θα μου ειπούν ότι εκανόνισαν την θέσιν τους επί τη βάσει των μέσων τα οποία είχον να συνδεθούν. Όσον αφορά το ζήτημα του τραίνου περί του οποίου εγένετο λόγος. Τα γνωρίζω αυτά τα γαλλικά τραίνα. Είνε χλιδή, ευμάρεια, και το δίκτυον των σιδηροδρόμων των γαλλικών επιτρέπει να μετακινούνται παραλλήλως του μετώπου. Δεν ημπορεί να γίνη σύγκρισις μεταξύ μας, κ. Στρατοδίκαι. Πρέπει να κάνετε την σύγκρισιν του ιδικού μας στρατού εις την Μ. Ασίαν. Ο στρατός ευρίσκετο εντός εχθρικού εδάφους, έχων εχθρούς από όλα τα μέρη και συμφωνώ μεν με τον κ. Πρόεδρον ότι ένα βαγόνι αρκεί, αλλά αυτή η σιδηροδρομική γραμμή ήτο εν διαρκεί καταστροφή. Αν δε ο μάρτυς της κατηγορίας κ. Παπούλας είπεν ότι και αυτός, καίτοι αναγνωρίζων ταύτα ευρέθηκε κοντά, είνε διότι ο στρατός ευρίσκετο πλέον εμπρός. Φυσικά, όταν ο στρατός προχωρεί δεν είνε δύσκολον εις τό στρατηγείον να προχωρή. Αλλ' εκτός τούτου υπήρχε και ένας λόγος ασφαλείας, διότι αν το Στρατηγείον, του στρατού προχωρούντος προς τον Σαγγάριον, έμενεν οπίσω, θα εκινδύνευεν από τους Τσέτας. Εν αντιθέσει εις την περίπτωσιν την ιδικής μου, αντί να πηγαίνω εγώ, ήρχετο ο στρατός μας προς εμέ, τοσούτον δρομαίως! Αλλ' εκτός των ζητημάτων του μετώπου, αναφαίνονται πολλά άλλα εντός της Σμύρνης, όπου αι σχέσεις μου και αι συγκοινωνίαι με τας Αθήνας επεβάλλοντο δια χίλιους λόγους. Σας παρακαλώ πιστεύσατε ότι υπέφερα δεινώς δια την παραμονήν μου εκεί και το εξεδήλωσα κατ' επανάληψιν. Θα έφευγα. Υπέφερα. Εκλείσθηκα. Έβαλα ένα κρεββάτι. Τέλος δεν ήθελα να μείνω. Αλλά μου ήτο αδύνατον. Ένα επιχείρημα το οποίον με έκαμε πολύ να σκεφθώ και εις τα επιχειρήματα της υπηρεσίας, την οποίαν διέταξα να παρασκευάση το τραίνον ' ένα επιχείρημα ήτο σοβαρόν και δεν ημπόρεσα να το παραβλέψω. Ήτο ότι κατά την μεταφοράν μου από την Σμύρνην οπουδήποτε άλλου, τα σώματα θα έμενον άνευ διοικήσεως. Αυτό σας βεβαιώ ήτο φοβερόν, διότι τα σώματα είχον χάσει την επαφήν, είχον ένα σημείον κατευθύνσεως την Σμύρνην προς την οποίαν απηυθύνοντο και δια της οποίας συνεδέοντο. Υπήρχε και το Γ' Σώμα, το οποίον ήτο επίσης σώμα ιδικόν μου. Μόνον ούτω ήτο δυνατόν να έλθωσιν εις επαφήν. Εξ άλλου, μεταξύ των μαχομένων και μεταξύ της Σμύρνης μόνον το Ουσάκ υπήρχεν. Εννοώ κάλλιστα το πνεύμα σας, αλλά δεν ήτο δυνατόν εις τας περιστάσεις ταύτας να γίνη άλλως. Ή η Σμύρνη ή το Ουσάκ.Εις το μεταξύ ουδέν άλλο σημείον υπήρχε εξασφαλίζον τας συγκοινωνίας, ούτε ένας ασύρματος ούτε τίποτε. Εις το Ουσάκ αφού δεν επήγα προ— αν πρόκηται να καταδικασθώ δι' αυτό άλλο ζήτημα—δεν ήτο δυνατόν να πάω ύστερα. Και έρχεται και άλλο θέμα. Να πάω πού; Από τας 16 χάνω τον Τρικούπην, γνωρίζω ότι ο Τρικούπης έχει το μεγαλείτερον μέρος της δυνάμεως. Εννοώ ότι επήλθε μία αποσύνθεσις. Εάν επρόκειτο να πάω, έπρεπε νά πάω προς αυτόν. Πού ήτο αυτός ; Πού ήτο το Σώμα του; Δεν ημπορούσα να τρέχω εις όλην την Μικράν Ασίαν να εύρω τον Τρικούπην, τον οποίον δεν εύρισκον ούτε τα αεροπλάνα, διότι το Σώμα του Φράγκου ήτο παραφυάς. Αυτό δεν μ' ενδιέφερεν. Αι δυνάμεις αι κύριαι, αι οποίαι είχον όλους τους στρατηγούς, όλον τον όγκον του πυροβολικού, και δι' αυτό επέμενον εις τον κ. Κανελλόπουλον, ήσαν αι δυνάμεις του Τρικούπη. Συνεπώς εάν επρόκειτο κάπου να πάω, έπρεπε να πάω εις το κύριον Σώμα. Και αυτό ήτο ανεξερεύνητον. Όταν εμάθαμεν εκ των τουρκικών ανακοινωθέντων, ότι συνελήφθησαν οι στρατηγοί, είχε γίνει πλέον αποσύνθεσις, και δεν ήτο δυνατόν οχι εγώ, αλλά ούτε ο Βοναπάρτης, ή οποιοσδήποτε άλλος δεν θα ημπορούσε να στηριχθή. Εινε ένα ωραίον αίσθημα, αλλά δεν δικαιολογείται υπό τών πραγμάτων. Δεν είνε έργον του αρχιστρατήγου να πηγαίνη να εμψυχώνη και να ενθαρρύνη. Που να πρωτοπάη ; Πόσους θα εμψυχώση; Το μόνον το οποίον θα συνέβαινε θα ήτο να αιχμαλωτίσουν και εμένα και να μη είμαι σήμερα εδώ, διότι εις οιονδήποτε σημείον και αν επήγαινα, δεν θα κατώρθωνα τούτο. Η εμψύχωσις του αρχιστρατήγου εις τα στρατεύματα γίνεται δια των διαταγών και δεν ημπορεί να αρνηθή κανείς ότι δεν υπάρχει ιερόν πυρ εις τάς διαταγάς αυτάς. (Διακοπή 10λεπτών).
Κατά την διαδικασίαν, μεταξύ τών άλλων, φαίνεται ότι ο κ. Πρόεδρος ηρώτησε κάποιον των μαρτύρων, εάν εις τας 17 ευρίσκετο εκεί στιβαρωτέρα χείρ, θα εσώζετο η κατάστασις; Όχι, απήντησεν ο μάρτυς, νομίζω δ' ότι ήτο ο Παναγάκος, δεν θα εσώζετο, αλλά θα εβελτιούτο. Περί τίνος χειρός επρόκειτο, εις τίνα ανήκεν η στιβαρά χείρ; Μήπως πρόκειται περί της ιδικής μου; Αλλά τότε πρέπει το κατηγορητήριον να συμβιβάση τα πράγματα. Διότι, η μεν είμαι εκείνος, του οποίου πάσα εμφάνισις διέλυε και αποσυνέθετε, ή είμαι εκείνος ο οποίος, αναμφισβητήτως, εάν ήμην εκεί θα εσωζε την κατάστασιν. Αυταί αι δύο αποφάσεις με φέρουν προ του απροχωρήτου όσον αφορά την απολογίαν μου. (Αναγινώσκει).
«Και αντί δια της προσωπικής του επεμβάσεως να αναζωπυρώση το καταπεσόν ηθικόν του στρατού του, δια της εγκληματικής αδιαφορίας του....» αι κατωτέρω «όστις ουδέν επραξεν, όπως προλάβη την τραγωδίαν του Αυγούστου, αλλ' απεναντίας πάσα εμφάνισις του οποίου συνετέλεσεν εις την ψυχικήν αποσύνθεσιν και διάλυσιν του εμπιστευθέντος αυτώ στρατού».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου