ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ

Τας εν Μ.Ασία επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού δυνά­μεθα να διαιρέσωμεν εις τρεις περιόδους : 

Η πρώτη περίοδος αρχίζει ευθύς μετά την αποβίβασιν των ελληνικών στρατευμάτων εις Σμύρνην και συμπληρούται δια της επεκτάσεως της ελληνικής κατοχής επί της γραμμής Προύσσης-Φιλαδελφείας, κατόπιν της κατά Ιούνιον 1920 προελάσεως. 

Η δευτέρα περίοδος, αρχίζουσα μετά τας εκλογάς του 1920 και την συνεπεία τούτου επελθούσαν μεταπολίτευσιν,περιλαμβά­νει τας ατυχείς επιχειρήσεις του Δεκεμβρίου 1920 και του Μαρτίου του επομένου έτους και την πολύνεκρον προς Άγκυραν πορείαν της ελληνικής στρατιάς. 

Ακολουθεί η τρίτη περίοδος στασιμότητος των πολεμικών επιχειρήσεων επί εν έτος περίπου, εξασθενίσεως της μαχητικότητος του στρατού λόγω της μακράς παρατάσεως του αγώνος και άλλων αιτίων και συμπληρούται αύτη δια της εγκαταλεί­ψεως της Μ. Ασίας κατόπιν των τραγικών γεγονότων του Αυ­γούστου 1922. 

* 

Εύζωνοι

Τα εις Μ. Ασίαν αποβιβασθέντα ελληνικά στρατεύματα τον Μάιον 1919 συνήντησαν ευθύς εξ αρχής αντίστασιν εκ μέ­ρους των τουρκικών δυνάμεων, τόσον εν Σμύρνη κατά την απο­βίβασιν όσον και εις την ενδόχωραν. Αιματηρότατα δε υπήρξαν κατά Ιούνιον μήνα τα γεγονότα της Περγάμου και Αϊδινίου δια της σφαγής αμάχων ελληνικών πληθυσμών υπό τουρκικού τακτικού στρατού και ατάκτων. 

Παρέστη ως εκ τούτου ανάγκη ενισχύσεως της εν Μ. Ασία αποβιβασθείσης I Μεραρχίας. Και εν αρχή μεν εστάλησαν προς ενίσχυσιν 3 συντάγματα πεζικού και 1 σύνταγμα ιππικού, ευθύς δε κατόπιν (2 Ιουνίου) ολόκληρον το Α'. Σ. Στρατού υπό τον υποστράτηγον Κ. Νίδερ. 

Την 2 Δεκεμβρίου ο στρατός της κατοχής περιλαμβάνων 5 μεραρχίας (I, II, XIII, Αρχιπελάγους και Σμύρνης,) απετέλεσε στρατιάν, υπό τον αντιστράτηγον Μηλιώτην Κομνηνόν, των δυνάμεων κατενεμηθεισών εις 2 σώματα στρατού ': το Α'. Σ. Στράτου και το Σ. Σ. Σμύρνης. Μετά δίμηνον δε απεβιβάζετο εις Σμύρνην το Γενικόν Στρατηγείον υπό τον αντιστράτηγον Παρασκευόπουλον (15 Φεβρουαρίου 1920) και συνεκροτείτο η μεραρχία Κυδωνιών δια την εκπαίδευσιν των εφέδρων Μ.Ασίας. 

Μεταγωγικά

Μικρόν μετά την εγκατάστασιν των ελληνικών στρατευμά­των εις Ιωνίαν, εξερράγη το εθνικόν κίνημα των Τούρκων υπό τον Μ. Κεμάλ. 

Προς εξουδετέρωσιν των ενεργειών του Μ. Κεμάλ, και κα­τόπιν της έπιδειχθείσης υπό της εν Κωνσταντινουπόλει κυβερ­νήσεως Δαμάτ Φερήτ αδυναμίας δια την καταστολήν του κινή­ματος, επετράπη υπό των Συμμάχων εις τον ελληνικόν στρατόν να προελάση μέχρι της γραμμής Φιλαδελφείας-Πανόρμου. 

Ιππικόν

Η προέλασις αύτη συζητούμενη από του Μαρτίου μεταξύ των Συμμάχων εις την συνδιάσκεψιν του Λονδίνου, απεκρυσταλλώθη εις απόφασιν, τας αρχάς Ιουνίου 1920, οπότε και ε­δόθη η εντολή εις την Ελλάδα. Οι στρατάρχαι Foch και Wil­son, κληθέντες υπό της συνδιασκέψεως συνεφώνησαν ότι η μελετωμένη επιχείρησις παρείχεν όλας τας ελπίδας επιτυχίας δια των διατεθειμένων εν Μ. Ασία 90 χιλιάδων ελληνικού στρα­τού διοικουμένου παρά του στρατηγού Παρασκευοπούλου «εν τω προσώπω του οποίου είχον απόλυτον εμπιστοούνην» [1].

ΕΛΛΗΝΙΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΑΣΙΝ                   ΤΟΥ  ΙΟΥΝΙΟΥ  1920.
Α'.Σ. Στρατού	I Μεραρχία
	II Μεραρχία
	XIII Μεραρχία
Σώμα στρατού Σμύρνης	Μεραρχία   Αρχιπελάγους
	Μεραρχία   Σμύρνης
Ταξιαρχία Ιππικού
Εφεδρεία	Μεραρχία Κυδωνιών
	μονάδες  Μεραρχίας                            Κρήτης

             

Αι επιχειρήσεις εστέφθησαν υπό πλήρους επιτυχίας. Και το μεν Α'. Σ. Στράτου κατόπιν μάχης κατελάμβανε την Φιλαδέλφειαν και την Ν. Α. ταύτης ορισθείσαν γραμμήν, το Σ. Σ. Σμύρνης δια ταχείας προελάσεως ανατρέψαν τας τουρκικάς δυνάμεις, εξησφάλισε την γραμμήν Μπαλουκεσέρ-Πανόρμου, προχώρησαν δε ανατολικώτερον κατέλαβε την Προύσσαν.

Το πέρας των επιχειρήσεων αυτών ηκολούθησεν η κατάληψις υπό του ελληνικού στρατού της Ανατολικής Θράκης (Ιούλιος 1920) κατόπιν ασθενούς αντιστάσεως των υπό τον Τζαφέρ Ταγιάρ οργανωθέντων εν αυτή Τούρκων.[2]

Το ελληνικόν κράτος είχεν επεκτείνει ούτω την κυριαρχίαν του επι σημαντικωτάτου μεν μέρους της Δυτικής Μικράς Ασίας, εφ' ολοκλήρου δε της Θράκης, και οι Έλληνες σκοποί ευρίσκοντο εις πορείαν ολιγωτέραν της μιας ημέρας από της Κωνσταντινουπόλεως.

Ναυτικόν

Τα ευτυχή αυτά αποτελέσματα έρχεται να επιστέψη μετ' ολίγον η υπογραφείσα συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου 1920). Δια ταύτης η Ελλάς καθίστατο σημαντικωτάτη Μεσογειακή Δύναμις. Όνειρα δε και ελπίδες φαινόμενοι απραγματοποίη­τοι και από τας πλέον εξημμένας πατριωτικάς φαντασίας εγίνοντο ήδη απτή πραγματικότης.

Το σπουδαιότερον όμως ήτο ότι αι μεγάλαι αύται επιτυχίαι είχον επιτευχθή δια μικρών σχετικώς θυσιών :

66 αξιωματικοί και 1140 οπλίται ήσαν οι φονευθέντες εν Μικρά Ασία από της κατοχής της Σμύρνης μέχρι τέλους Νοεμ­βρίου 1920.

Από του Δεκεμβρίου όμως αρχίζει νέα περίοδος αιματη­ροτάτων εν Μικρά 'Ασία αγώνων.

Επιθετικαί αναγνωρίσεις του ελληνικού στρατού γενόμεναι κατά Δεκέμβριον 1920 και Μάρτιον 1921 προς Εσκή Σεχήρ, απεκάλυψαν ότι ο κεμαλικός στρατός, ενισχυθείς εν τω μεταξύ σημαντικώτατα, υπό ενίων μάλιστα εκ των πρώην συμ­μάχων της Ελλάδος [3] έπρεπε πλέον να υπολογίζεται σοβαρώς εις την πολεμικήν πλάστιγγα.Αι ετπτεθείσαι μάλιστα ελληνικαί δυνάμεις κατά Μάρτιον, κατόπιν μεγάλων απωλειών ηναγκάσθησαν κακώς έχουσαι να επανέλθωσιν εις τας βάσεις των.

Συνδιάσκεψις συγκληθείσα εις Λονδίνον τον Φεβρουάριον 1921 και αποβλέπουσα εις συμφωνίαν των διαμαχομένων απετύγχανεν, η δε κυβέρνησις Αθηνών ανελάμβανε την δια νέας εκστρατείας κατά του Μ. Κεμάλ επιβολήν των ελληνικών απόψεων.

Ήρξατο λοιπόν ανεφοδιασμός της στρατιάς Μ. Ασίας δια παντοειδούς υλικού και δια των εφέδρων των κληθεισών υπό τα όπλα ηλικιών [4].

Η επιστράτευσις όμως εγένετο κατά τρόπον πλημμελέστατον, τεράστιος δε παρουσιάζετο ο αριθμός των ανυπότα­κτων και λιποτακτών.

Ούτω, εις μόνην την Παλαιάν Ελλάδα, Κρήτην και Αρχιπέλαγος επί 342 περίπου χιλιάδων κληθέντων υπό τα όπλα, επαρουσιάζοντο την 1 Ιουνίου 1921, τας παραμονάς δηλ. της προς Άγκυραν προελάσεως, περισσότεροι των 100 χιλιάδων ανυπότακτοι και λιποτάκται.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΕΩΝ 1921 ΕΙΣ ΠΑΛΑΙΑΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΡΗΤΗΝ ΚΑΙ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ (Κληθείσαι ηλικία 1912—1921)
	Οφείλοντες να προσέλθωσι,συμφώνως τοις στρατολογικοίς καταλόγοις.	Παρουσιαζόμενοι ανυπό­τακτοι την 1 Ιουνίου 1921.
I Περιφέρεια (Λαρίσσης)	52.706	15.337
II  Περιφέρεια  (Αθηνών)	48.298	33.693
III και IV Περιφ. (Πατρών-Ναυπλ.)	86.580	42.645
XIII Περιφέρεια (Χαλκίδος)	36.349	12.726
XIV  Περιφέρεια  (Καλαμών)	34.315	13.299
Στρατ. Διοικ. Κρήτης	45.807	12.584
Στρατ. Διοικ. Αρχιπελάγους	38.436	13.134
Σύνολον	342491	143.418

Οι ανωτέρω αριθμοί ελήφθησαν από επίσημον έκθεσιν της υπό τον αντιστράτηγον Σ. Γεννάδην Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Παλαιάς Ελλάδος συνταχθείσαν μήνας τινάς προ της Μικρασιατικής καταστροφής.
Εν τη εκθέσει αυτή αναγράφεται, ότι ο αριθμός των φερομένων ως ανυποτάκτων δέον να ελαττωθή κατά 30-40 % περίπου, λόγω παρουσιαζομένων ανωμαλιών εις την σύνταξιν των στρατολογικών καταλόγων και να παραμείνη ούτω πραγ­ματικός αριθμός ανυποτάκτων πλησιάζων τας 90.000 εις μόνην την Παλαιάν Ελλάδα, Κρήτην και Αρχιπέλαγος.
«Εις τας 90.000 αυτάς των ανυποτάκτων, συνεχίζει η έκθεσις αν προσθέσωμεν και τους εν τη Παλαιά Ελλάδι κρυπτομένους σή­μερον λιποτάκτας [5] και των οποίων ο σεβαστός αριθμός ανέρχεται εις ένδεκα και ήμισυ χιλιάδας, θα ευρεθώμεν προ ενός όντως κολοσσιαίου αριθμού φυγοστράτων ανταποκρινομένου μόνον εις την Παλαιάν Ελλάδα , ήτις ως γνωστόν από επιστρατευτικής απο­δόσεως δεν αποτελεί ή μόνον το τρίτον περίπου του όλου Κράτους (συμπεριλαμβανομένης και της Μ. Ασίας). Πολλαπλασιάσωμεν τον αριθμόν αυτον επι τρία, δια να ίδωμεν οποίου όγκου μαχίμων δυνάμεων εστερείτο το Έθνος ότε αντεπαρετάσσετο εν Μικρά Ασία εναντίον του εχθρού».
«Και οι μεν αριθμοί λίαν ευγλώττως ομιλούσιν, αλλά τα πράγ-ματα αποδεικνύουσιν ατυχώς ότι θα ήδύνατο να καταπολεμηθή η αντεθνική αύτη σπείρα των ανυποτάκτων και λιποτακτών, ασφαλώς αποτελεσματικώτατα, εάν μετά συγχρόνου εντατικής καταδιώξεως τούτων εφηρμόζετο και καθ' 'όλην την Ελλάδα ο Νόμος 1013. Αλλ' ατυχώς οι εν τω εσωτερικώ μετώπω ευρισκόμενοι δεν ειργάσθησαν μεθ' όσης ενεργητικότητος και τραχύτητος αύτη αύτη η κατάστασις επέβαλλε να ενεργήσωσιν».
Αυτά αναφέρει η υπό τον στρατηγόν Γεννάδην Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Παλαιάς Ελλάδος, μήνας τινάς προ της Μικρασιάτικης καταστροφής. Ο δε Νόμος 1013, ούτινος γίνεται μνεία, προέβλεπε ποινάς και καταδιώξεις των υποθαλπόντων τους λιποτάκτας εφαρμοσθείς δε εν Κρήτη, από του Φεβρουαρίου 1922, έδωκεν αποτελέσματα εμφαινόμενα εις τον κάτωθι πίνακα : 

Στρατολ· Γραφείον Κρήτης Κατάστασις εμφαίνουσα συνολικώς τον αριθμόν των προσελθόντων ανυ­πότακτοι των κλάσεων 1912-1922 κατά  την περίοδον Δεκεμβρίου 1921-Μαιου 1922.
Τον Δεκ.1921προσήλθον	156 ανυπότακτοι	προ της εφαρμογής του   Νόμου 1013
Τον Ιαν,1922 προσήλθον	72 ανυπότακτοι	προ της εφαρμογής του   Νόμου 1013
Τον Φεβ.1922προσήλθον	1345 ανυπότακτοι	Μετά την εφαρμογήν.
Τον Μαρ.1922προσήλθον	1160 ανυπότακτοι	Μετά την εφαρμογήν.
Τον Απρ 1922προσήλθον	2120 ανυπότακτοι	Μετά την εφαρμογήν.

Η κολοσσιαία διαφορά ήτις παρουσιάζεται μεταξύ των προσελθόντων ανυποτάκτων προ της εφαρμογής του Νόμου 1013 εν Κρήτη, και μετ' αυτήν, ομιλεί ευγλωττότατα περί των αγαθών αποτελεσμάτων άτινα θα ηδύναντο να προκύψωσιν από επιστρατευτικής απόψεως, εάν ούτος εφηρμόζετο καθ' όλην την Ελλάδα ή ακόμα, ως αναφέρει η Ανατ. Στρατιωτ. Διοίκησις, αντί του νόμου εφηρμόζετο τουλάχιστον συστηματική καταδίωξις των ανυποτάκτων και λιποτακτών.

Η καταδίωξις όμως εγίνετο κατά τρόπον τοιούτον ώστε εις ένα μόνον νομόν του Κράτους, τον νομόν Αχαϊοήλιδος, μη αποτελούντα εν τούτοις και μοναδικόν φαινόμενον ως προς το ζήτημα αυτό, να περιφέρωνται ανενόχλητοι άνω των 25 χιλιά­δων λιποτακτών και ανυποτάκτων. Την δε 1 Ιανουαρίου 1922, ήτοι μετά εν έτος περίπου από της κηρύξεως της επιστρατεύσεως, να παρουσιάζεται ο αριθμός των ανυποτάκτων εις Πα­λαιάν Ελλάδα Κρήτην και Αρχιπέλαγος ανερχόμενος ακόμη εις 85 χιλιάδας. 

Εικόνα του τρόπου καθ' ον εγίνετο η καταδίωξις των φυγοστράτων υπό των αστυνομικών άρχων μας παρέχει ο Στρατ. Διοικητής της XIV Στρατ. Περιφερείας (Καλαμών).

«Πάντες οι προϊστάμενοι αξιωματικοί και ανθυπασπισταί της χωροφυλακής, εκτός δύο ή τριών τοιούτων, είναι υπέργηροι, πλα­δαροί τό σώμα και τον νουν και υπηρεσίαν αρνητικήν και αναξιο­πρεπή προοφέρουσιν εις την Πατρίδα». 

«Παρ' όλων ήκουσα το αυτό παράπονον ότι στερούνται δυνάμεως. Και είναι μεν αληθές ότι δεν έχουσιν αρκετήν δύναμιν χω­ροφυλάκων (αι μεν υπομοιραρχίαι 3-6 χωροφύλακας, οι δε αστυ­νομικοί σταθμοί 2-3 τοιούτους), αλλά τούτο δεν έπρεπε να χρησι­μοποιείται προς δικαιολόγησιν της αδικαιολογήτου αδρανείας των». 

 «Ηδύναντο εάν είχον ηθικήν δύναμιν και πατριωτικωτέραν σκέψιν να εργασθώσιν αποτελεσματικώς και άνευ επαρκούς δυ­νάμεως».
«Ήκουσα κατά την περιοδείαν μου ότι τινές των αστυνομικών συνέτρωγαν και διεσκέδαζον με λιποτάκτας, ότι άλλοι κατέδιδον εις τούτους τας κινήσεις των καταδιωκτικών αποσπασμάτων ίνα αποφεύγωσι την σύλληψιν. Δια τας εγκληματικάς ταύτας πράξεις δεν κατέχω στοιχεία βάσιμα, ίνα μηνύσω τούτους αρμοδίως, αλλ' εγώ τα πιστεύω.» 
Και συνεχίζει πλέον η Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Παλαιάς Ελλάδος : «Ενώ ούτως οικτρά παρουσιάζεται η κατάστααις της χωροφυλακής της υπαίθρου χώρας, εις τας Αθήνας εκατοντάδες χωροφυ­λάκων νεωτάτων κλάσεων (1919, 1920 και 1921) περιφέρονται, οι μεν εν πολιτική περιβολή, εκτελούντες δήθεν εμπιστευτικάς υπηρε­σίας, οι δε με καινουργείς κομψοτάτας και αντικανονικάς στολάς, προξενούντες ου μόνον τον δίκαιον ερεθισμόν των εκ του Μετώ­που ερχομένων μετά δεκαετείς αγώνας αδειούχων μαχητών, αλλά και την αηδίαν του κοινού και ιδία του στρατιωτικού κόσμου».
Εάν βεβαίως η επιστράτευσις εγίνετο κατά κανονικώτερον τρόπον, η Ελλάς θα ηδύνατο, χωρίς να καλέση άλλας κλάσεις υπό τα όπλα, να συγκεντρώση κατά τους υπολογισμούς της Αν. Στρατ. Διοικήσεως παλαιάς Ελλάδος διακοσίας εισέτι χιλιάδας στρατιωτών χωρίς νά ληΦθή μάλιστα υπ' όψιν η εν Μ. Ασία επιστράτευσις.
Η ελληνική στρατιά θα ενεφανίζετο ούτω τον Ιούνιον 1921 με δύναμιν πλησιάζουσαν τας 600 χιλιάδας ανδρών, οπότε και τα αποτελέσματα της προς Άγκυραν εκστρατείας πιθανώς να ήσαν εντελώς διάφορα. 
Οποίας δε κεφαλαιώδους σημασίας ήτο η συγκέντρωσις των ως ανωτέρω 600 χιλιάδων, καταφαίνεται, νομίζομεν, εκ του γεγονότος ότι εις την προαναφερομένην Συνδιάσκεψιν του Λονδίνου, κατά Φεβρουάριον 1921, εδηλώθη εις την ελληνικήν αντιπροσωπείαν, ότι τόσον το γαλλικόν έπιτελείον όσον και το αγγλικόν τοιούτον συνεφώνουν, κατόπιν σχετικής μελέτης του ζητήματος, ότι θ' απητούντο εξακόσιαι περίπου χιλιάδες στρατού δια την εξουδετέρωσιν του Μ. Κεμάλ.
Αδιαφόρως όμως προς τον τρόπον κατά τον οποίον εγένετο η επιστράτευσις εν τω εσωτερικώ, το βέβαιον είναι ότι ο εν Μ. Ασία συγκεντρωθείς στρατός την άνοιξιν του 1921, καλώς εφωδιασμένος διετήρει ακόμη ακμαιότατον το ηθικόν του παρά τον κάματον τον οποίον ήτο φυσικόν να αισθάνεται ύστερα από συνεχείς, εκτός μικρών διαλειμμάτων, δεκαετείς εκστρατείας.
Τον Ιούνιον του 1921 εις τους περί το Ουσάκ και την Προύσσαν χώρους συγκεντρώσεως, ευρίσκοντο έτοιμοι προς εξόρμησιν αι μονάδες της ελληνικής στρατιάς.

Την εποχήν ακριβώς εκείνην συνεπληρώθησαν εκατόν χρό­νια από τότε που συνεκροτήθη ο πρώτος τακτικός στρατός της Νεωτέρας Ελλάδος, τον οποίον ειδομεν εις την αρχήν του βι­βλίου αυτού να οργανούται εις τας Καλάμας υπό τον φιλέλ­ληνα ταγματάρχην Παλέσσαν. 

Εργασία, μόχθοι και προσπάθειαι ενός αιώνος είχον μεταβάλει τους τριακοσίους «Μαυροφόρους» του Παλέσσα, εις την μεγάλην στρατιάν των τετρακοσίων περίπου χιλιάδων, η οποία έμελλε μετ' ολίγον ν' άκολουθήση, τας ιδίας λεωφόρους του Ελληνισμού που άλλοτε νικητής είχε διαβη ο Αλέξαν­δρος. 

Ένα δοξασμένον πρόσφατον παρελθόν ενεψύχωνε τους στρατιώτας εις την μεγάλην πορείαν. Στ' αυτιά τους βούιζαν ακόμη τα ονόματα ενδόξων μαχών που οι ίδιοι είχαν χαράξει με χρυσά γράμματα εις τας λαμπρότερας σελίδας της Ελληνικής Ιστορίας : Σαραντάπορο . . . Γιαννιτσά. . . . Μπιζάνι. . . . Κιλκίς. . . . Λαχανά. . . . Ραβινέ. . . . Σκρά . . . Δοϊράνη . . . Φιλαδέλφεια . . . Προύσσα . . .

Υπό τοιαύτας εξαιρέτους συνθήκας, με ανυψωμένον το ηθικόν, εξεκίνησε το πρωΐ της 25 Ιουνίου 1921 η μεγαλυτέρα ελληνική στρατιά, από όσας ενεφάνισέ ποτε η Ίστορία, δια την υστάτην προσπάθειαν. . . 

Δυστυχώς, λέγουν πολλοί, αι περιστάσεις υπήρξαν αντίξοοι δια τα ελληνικά όπλα και προσπαθούν με το μοιρολατρικόν ύφος απλοϊκού προσκυνητού της Μέκκας, ν' αποδώσουν εις κακήν μοίραν ή εις το επισφαλές της μικρασιατικής κληρονο­μιάς τα μεγάλα ατυχήματα του στρατού μας. 

Εάν η μοιρολατρία εντούτοις συμβιβάζεται με την ποιητικήν ατμόσφαιραν των πρωτογόνων ανατολικών λαών, δεν μπορεί όμως να έχη θέσιν εις κράτος το οποίον θέλει να λέ­γεται πολιτισμένον. 

Η τύχη εις τας πολεμικάς επιχειρήσεις παίζει πάντοτε δευτερεύοντα ρόλον. Η καλή πολιτική και στρατιωτική διεύ-θυνσις του πολέμου, η οργάνωσις του στρατού ο οποίος τον διεξάγει, και η θέλησις του Έθνους να νικήση, δίδουσι μόναι αυταί τα αποφασιστικά αποτελέσματα. 

Εις την έλλειψιν δε των τεσσάρων αυτών πρωταρχικών παραγόντων δέον να αναζητήσωμεν την αποτυχίαν της μικρασιατικής προσπαθείας. 

Ο στρατός και εις την Μ. 'Ασίαν προσεπάθησε ν' αποδώση ότι ηδυνήθη περισσότερον, όπως το έπραξε και σε κάθε περίστασιν η οποία επαρουσιάσθη εις το διάστημα μιας εκατον­ταετίας. 

Τουλάχιστον από την σύντομον αυτήν επισκόπησιν της ιστορικής εξελίξεως του στρατού μας παραμένει αδιάψευστον αξίωμα ότι, οποτεδήποτε ο Ελληνικός Στράτος διωκήθη καλώς εφάνη πάντοτε αντάξιος των μεγάλων προσδοκιών του Έθνους.                                                                                                                          

[1] Βλέπε σχετικώς Colonel Bujac. Les campagnes de 1' armee Hellenique, 1918-1922

[2]) Η Δυτική Θράκη είχεν ήδη καταληφθή υπό του ελληνικού στρατού από του Οκτωβρίου 1919. 

[3] Ο Egdar Pech εις το βιβλίον αυτού Les Allies et la Turquie παρέ­χει λεπτομερή κατάλογον των παραχωρηθέντων εις τούς Τούρκους υπό των Γάλλων πολεμικών υλικών το τέλος του 1920 κατά τας αρχάς του επομένου έτους, μεταξύ των οποίων αναφέρονται και 100.000 όπλα Μάουζερ.

[4] Η επιστράτευσις εγένετο δια Β.Δ. της 6 Μαρτίου 1921. 

[5] Ο αριθμός των λιποτακτών προήρχετο κυρίως εκ των με αδείας ερχομένων οπλιτών εκ της Στρατιάς Μ. Ασίας και μη επιστρεφόντων εις τας θέσεις των μετά την λήξιν της αδείας των. Κατά περιφερείας δε κατενέμετο ούτος ως κάτωθι τον Ιούνιον 1922 . 

I Περιφέρεια (Λαρίσσης)	645
II Περιφέρεια (Αθηνών)	2500
III και IV Περιφ. (Πατρών-Ναυπλ.)	5770
XIII Περιφέρεια (Χαλκίδος)	690
XIV Περιφέρεια (Καλαμών)	125
Στρατ. Διοικ. Κρήτης	1500
Στρατ. Διοικ. Αρχιπελάγους	260
Σύνολον	11490