ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ: "ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ ΑΙΜΑ" (Κριτική)

Στα 1907 πρωτοφάνηκε τo βιβλίο τούτο. Στα 1904 ο Παύλος Μελάς πρόσφερε στη Μακεδονία το αίμα του για το ξανάνθισμα. των εθνικών αγώνων. Κάπου εκεί πέρα ένας σταυρός αγιάζει τον τόπο που έπεσε ο ηρωικός πρόμαχος. Κάπου εδώ στην πέτρ' απάνου ένας τεχνίτης αλοφροσκάλισε τη δόξα του Παύλου Μελά. Το βιβλίο του Ίδα, είναι τ' ομορφότερο και το στερεώτερο έργο το στυλωμένο για να μας μνημονεύη και να μας δοξάζη έναν ήρωα σαν εκείνος. 

Μα δεν είναι μόνο τούτο. Καθώς ο Μελάς με το θάνατο του εκεί κάτου χάραξε για νέα δυνατά πατήματα το δρόμο της πατριω­τικής ενέργειας που σε λιγάκι σα θαματουργά καρποφόρησεν, ανά­λογα ο Ίδας με το βιβλίο του δίνει ένα καινούριο φτέρωμα στην πατριωτική σκέψη. Ως τότε, και γενικώτατα, ο πατριωτισμός γι­νόταν αντικείμενο (μέσα στον κύκλο κάποιας εργασίας διανοητι­κής) ή δημοσιογραφικής πολεμικής ή λυρικού οίστρου. Κάπως πα­ράλληλα με τα πατροπαράδοτα μιας μισής ή αβοήθητης ή άτολμης, μικροπόνηρης ή στενοκέφαλης πολιτικής, το άρθρο ή ο στίχος, η γεωγραφία, αβασάνιστα, η ρητορική, αχαλίνωτα, μιλούσανε για τη Μακεδονία, υπηρετούσανε την πατριωτικήν ιδέα. Όπου αγαθή η προαίρεση, σεβαστή η πράξη. Καθένας κάνει ό,τι μπορεί ' ευλογη­μένος· μόνο να το κάνη με την καρδιά του. 

Με το «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» κάπως ξεφεύγουμε από τα συνηθισμένα. Τραβάμε εμπρός. Πράσινα βάθη. Πλατιοί ορίζοντες. Μια φωνή, ήσυχα, ήσυχα, σχεδόν χωρίς κινήματα και χωρίς νεύρα, μα καθαρά και στρογγυλά, μας μιλά ' και ξέρει καλά τι λέει. Δεν την ακούμε τη φωνή αυτή ούτε από βήμα κοινοβουλευτικό, ούτε από μπαλκόνι συλλαλητηρίου. Κοντά μας είναι. Σκύβει στ' αφτί μας σχεδόν και μας τα λέει. Μα όχι κρυφά. Φανερά, πεταχτά. Και ο άνθρωπος που μας μιλεί, μας δείχνει με το χέρι του κάποιους τόπους αγνάντια μας και μας τους φέρνει τόσο κοντά, με τον τρόπο που για κείνους μας μιλεί, ώστε πιστεύουμε πως φτάνει ν' απλώ­σουμε τα χέρια μας για να τους πιάσουμε τους τόπους αυτούς. Να το μυστικό και να το χάρισμα του αγνού λόγου. 

Το βιβλίο του Ίδα έχει σελίδες εικονικώτατα περιγραφικές' μα διήγημα δεν είναι. Κάποτε υψώνεται με τα φτερά του λυρισμού ' μα τραγούδι δεν είναι. Ο Αλέξης, η Αγνή, ο Καπετάν Ζέζας, ο Βούλγαρος μέσα στη φυλακή, ένας δεσπότης, ένας προεστός, οι ραγιάδες και οι μάρτυρες, οι κ ο μ ί τ ε ς και οι φονιάδες που μας παρουσιάζονται μέσα στα φύλλα του, είναι και ήρωες, είναι και πρόσωπα τραγικά ' μα το βιβλίο του δεν είναι δράμα. Η μακε­δόνικη γη μέσα σ' αυτό ξετυλίγεται μέσ' από τους θαμπούς αχνούς μιας πολύ συνοπτικής και κάπως ρουτινιέρικης δημοσιογραφίας ή μιας ποιητικής υμνογραφικής αοριστολογίας. Ξεκαθαρίζει. Μας δεί­χνεται μετρημένη, λεπτολογημένη, ξεσκέπαστα. Ο συγγραφέας την περπάτησε τη γη τούτη, την είδε με τα μάτια του, της κράτη­σε σημειώματα στο χαρτί του, της χάραξε τις ζωγραφιές της μέσα στην καρδιά του. Το βιβλίο του Ίδα, και με όλες τις μαρτυρημένες πληροφορίες του, μόλα ταύτα δεν είναι κανένα σοβαρό υπόμνημα για τ' αρχεία των υπουργείων. 

Το «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» είναι καθώς όλα σχεδόν τα δημιουργικά βιβλία, έργο συνθετικό ' καμωμένο με τη βοήθεια και των στοιχείων που μνημονεύομε, μα πρωτ' απ' όλα χυμένο με την πνοή και με τη δύναμη της πατριδολατρείας, βοηθημένης από τα χαρίσματα μιας νέας φαντασίας και μιας σπάνιας για μας γνω­ριμίας των πραγμάτων, χυμένο στον ορείχαλκο, απλούστατα, του πεζού λόγου. 

Και δω ταιριάζει να σημειώσω τα λόγια του Ψυχάρη (Ρόδα και Μήλα Δ' σ. 254) : «Η κρίσιμη ώρα για ένα έθνος είναι η ώρα που αρχίζει και γράφει τα πεζά... Πεζός λόγος, θα πη σκέψη, πομονή, εργασία, κρίση και διάκριση, θα πη φαντασία και κριτική συνάμα, ποίηση και σοφία, τρέλα και γνώση, θα πη λευτεριά που για να την απολάψης πρέπει νάσαι πρώτα κύριος του εαυτού σου, αφέντης και του νου και της ψυχής σου». 

Το βιβλίο του Ίδα είναι γιομάτο από ψυχή ' μα η μεγάλη π ρ α χ τ ι κ ή αρετή της ψυχής αυτής είναι πως παρουσιάζεται μέσα σε μια μ ο ρ φ ή. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο ' δώστε στη λέξη «καλογραμμένο» όλο της το νόημα ΄ δηλαδή καλοστοχασμένο. Νομίζετε πως δε θα μπορούσε αλλιώτικα να γραφτή παρά στη γλώσ­σα που γράφτηκε. Πόσο μακριά βρισκόμαστε από τη συνθηματική, και μ' όλη την τέχνη της και μ' όλη της την ευγένεια, γλώσσα των καθαρευουσιάνων, που είναι πιο πολύ σαν προσωπίδα, παρά σαν πρόσωπο! Η Τέχνη μόνη ζωντανεύει τις ιδέες και τις κάνει αποτελεσματικές. 

Το βιβλίο του Ίδα, έργο τέχνης πάντα, δεν έχει σκοπό του την καλλιτεχνική απόλαυση. Μέσο του είναι η ομορφιά για το κήρυγμα της ενέργειας. «Η Μακεδονία είναι οποίου την πάρη!...» «Σώνουν οι μάρτυρες!» Ήρθεν η ώρα των ηρώων! Για τούτο φαί­νεται πως είναι καμωμένο με λιγώτερα λόγια, με περισσότερα πράγ­ματα. Είπανε για το Βαλαωρίτη πως έβαλε την ποίηση στη φιλο­πατρία. Ο Ίδας βάζει στη φιλοπατρία τη σκέψη. Είναι το πρώ­το του αυτό βιβλίο που θα έλεγα πως μας φέρνει στον κόσμο των φυλετικών ιδανικών και σημειώνει σταθμό ανάλογο με τους κόσ­μους που μας άνοιξαν και με τους σταθμούς που μας φέρανε, το κα­θένα στον κύκλο του, έργα σαν τα προλεγόμενα του Πολυλά στο Σολωμό, σαν το «Ταξίδι» του Ψυχάρη, σαν τη μελέτη: του Ροΐδη στα 1877 για την κριτική και την ποίηση, σαν κάποιες σελίδες του «Έλεγχος ψευδαττικισμού» του Βερναρδάκη, σαν το σκολειό του Δελμούζου στο Βόλο. Ίσως ή κρίση μου αυτή φανή κάπως υπερβο­λική, μα το «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» αφιερώνεται στους νέ­ους, και οι νέοι βέβαια είναι γραμμένο, γρήγορ' αργά, να το εχτιμήσουν αξιώτερ' από τους γερασμένους εμάς. Και οι νέοι πιστεύω πως θα με δικαιώσουν. Και δεν πρέπει να λησμονούμε πώς είναι το βιβλίο τούτο ή πρώτη δοκιμή, και πώς το ακολούθησαν άλλα, που στεφάνωμά τους είναι το μανιφέστο για τον «Ελληνικό Πολιτισμό». Και μεσ' απ' όλα αυτά η προσωπογραφία του Iδακαλολόγο (C.Mauclair) τα λόγια τούτα: «Δεν κρίνουμε 'καταλαβαίνουμε κι αγαπούμε' όλα τ' άλλα σχολαστικά». 1914.