ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΟΣ: ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΙΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Υπό την επίδραση των επιχειρήσεων του ελληνικού στρατού κατά το θέρος του 1920 και με την έντονη συμπαράσταση της Αγγλικής κυβερνήσεως υπογράφτηκε στις 10 Αυγούστου 1920 η Συνθήκη των Σεβρών, μεταξύ της Ελλάδος, των συμμάχων και της σουλτανικής κυβερνήσεως παρά την έκδηλη απροθυμία της Ιταλίας και της Γαλλίας. Δια της συνθήκης αυτής επιδικαζόταν στην Ελλάδα η Θράκη μέχρι των προθύρων της Κωνσταντινουπόλεως και η Σμύρνη μετά της ενδοχώρας της.

Ο Μουσταφά Κεμάλ κατάγγειλε προς το τουρκικό έθνος την προδοσία του Σουλτάνου και της κυβερνήσεως του που δέχθηκαν να συνάψουν τη Συνθήκη αυτή η οποία διαμέλιζε την Τουρκία. Οι Τούρκοι έπαυσαν πια να πιστεύουν στο Σουλτάνο, προσέρχονταν δε τώρα με περισσότερη προθυμία στην επιστράτευση του Κεμάλ. Οι προβλέψεις του Ε. Βενιζέλου ότι μετά τις επιχειρήσεις του θέρους του 1920 το γόητρο του Κεμάλ θα μειωνόταν και θα εξαναγκαζόταν να δεχθεί τη συνθήκη ειρήνης δια­ψεύστηκαν. Αντίθετα το κύμα του στερεώθηκε μετά τη Συνθήκη των Σεβρών. Η αντίσταση του τονώθηκε. Ο Σουλτάνος του κήρυξε πόλεμο και ξέσπασε άγριος εμφύλιος πόλεμος μεταξύ σουλτανικών και κεμαλικών. Ο Κεμάλ κατάστειλε διά πυρός, σιδήρου και αγχόνης όλα τα εναντίον του κινήματα των σουλτανικών και τον Οκτώβριο του 1920 είχε θεμε­λιώσει το κράτος του. 

O Ε. Βενιζέλος επιστρέφοντας στην Ελλάδα μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, δέχτηκε δολοφονική επίθεση υπό πολιτικών του αντιπάλων στο σιδηροδρομικό σταθμό Λυών των Παρισίων, όπου τραυματίστηκε. Ταραχές επακολούθησαν στις Αθήνες, όπου και φονεύ­θηκε υπό αποσπάσματος των ταγμάτων ασφαλείας ο Ίων. Δραγούμης. 

Εμείς δεν νικηθήκαμε...
(Πίνακας Γ. Προκοπίου)

O E. Βενιζέλος, δικτάτωρ από τον Ιούνιο 1917, ήταν αποκλειστικά υπεύθυνος για την εμπλοκή της Ελλάδος στη Μικρά Ασία. Αυτός όφειλε να την φέρει σε πέρας υπό προσωπική του ευθύνη. Μετά τη Συνθήκη των Σεβρών αντιμετώπιζε το πρόβλημα της συνεχίσεως του πολέμου με μόνες τις ελληνικές δυνάμεις εναντίον της Τουρκίας, πού υποστηριζόταν υπό της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Σοβιετικής Ρωσίας. Είχε την αγγλική υποστήριξη στο διπλωματικό πεδίο, υποστήριξη χωρίς πρακτική βοήθεια και ενδεχομένως παλίμβουλη και ταλαντευόμενη, γιατί η Αγγλία αντιμετώπιζε την πίεση, των Μουσουλμάνων των Ινδιών υπέρ της Τουρκίας. Είχε στην εξουσία του μια Ελλάδα διχασμένη. Ο λαός ήταν χωρισμένος σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς. Η δυσαρέσκεια υπόβοσκε, γιατί ο λαός έβλεπε ότι ο Ε. Βενιζέλος έμπλεκε διαρκώς τη χώρα σε νέους πολέμους. Πρώτα στο Μακεδονικό μέτωπο, ύστερα στη Ρωσία, κατόπιν στη Μικρά Ασία. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι εκμεταλ­λεύονταν τη δυσαρέσκεια του λαού και διάδιδαν την πρόθεσή τους αν ανέλθουν στην αρχή να θέσουν τέρμα στον πόλεμο. 

Μέσα σ' αυτό το κλίμα ο Ε. Βενιζέλος αποφάσισε να προκηρύξει εκλογές. Η απόφαση του αυτή ήταν άστοχη, αντίθετη προς το συμ­φέρον του αγώνα που διεξήγαγε η Ελλάς. Εκλογές σε ώρα πολέμου! 

Πολλοί πίστεψαν ότι ο Ε. Βενιζέλος οδηγήθηκε από δόλιες, αντιπατριωτικές σκέψεις στην απόφαση να προκηρύξει εκλογές. Πίστεψαν ότι ο Ε. Βενιζέλος αντιλήφθηκε ότι έμπασε την Ελλάδα σε ένα ατέρμονα πόλεμο με μόνες τις δυνάμεις της υστέρα από την εγκατάλειψη της Ελλάδος από τους συμμάχους από τον Ιούνιο του 1920, όταν ο Λόϋδ Τζώρτζ του ανακοίνωσε ότι η Ελλάς έπρεπε να κατανικήσει μόνη της την αντίσταση των Τούρκων. Βλέποντας ότι παρά τις προβλέψεις του ο Κεμάλ επικρατούσε στο εσωτερικό της Τουρκίας και ότι ο πόλεμος έπαιρνε μάκρος με αυξανόμενες πιθανότητες να εξαντληθεί η Ελλάς και να ηττηθεί, αποφάσισε να κατέλθει σε εκλογές, βέβαιος ότι θα κατα­ψηφιζόταν, ώστε να πέσουν οι ευθύνες της κακής εκβάσεως της εκ­στρατείας στους πολιτικούς του αντιπάλους, δεδομένου ότι η ήττα της Ελλάδος θα επερχόταν κατά το χρόνο της διακυβερνήσεως της χώρας υπ' αυτών. 

Ο Βενιζέλος όμως ήταν αγωνιστής και φλογερός πατριώτης και δεν είναι δυνατόν να του αποδώσουμε τέτοιες προθέσεις. Πιστεύουμε ότι ο σκοπός του ήταν να κατανικήσει την τουρκική αντίσταση επιστρατεύον­τας όλες τις δυνάμεις της χώρας και επιβάλλοντας στον ελληνικό λαό όλες τις πρόσθετες θυσίες που απαιτούνταν για τη συνέχιση του αγώνα. Για τους σκοπούς αυτούς θέλησε να στηριχθεί στη λαϊκή υποστήριξη τερμα­τίζοντας τη δικτατορική του θητεία. Μαθημένος τόσα χρόνια να υπερ­ψηφίζεται από τον ελληνικό λαό δεν αντιλήφθηκε τη βαθιά μεταβολή της λαϊκής γνώμης που προήλθε από το διχασμό που υπόσκαπτε τα σωθικά του λαού από τα χρόνια της οξείας διαστάσεως του με τον βασιλέα Κωνσταντίνο. Πίστευε ότι θα υπερψηφιζόταν, τώρα μάλιστα που είχε πετύχει να αναγνωρισθούν από τους συμμάχους τα δίκαια της Ελλάδος με τη Συνθήκη των Σεβρών. Και διέπραξε το φοβερό λάθος να κρεμάσει τα συμφέροντα της Ελλάδος στην άδηλο έκβαση μιας εκλογικής αναμετρήσεως. Παράβλεψε ότι η εκστρατεία της Μικράς Ασίας άνηκε στην αποκλειστική του ευθύνη και όφειλε να την φέρει αυτός σε πέρας και ύστερα να προσφύγει στην ψήφο του λαού. 

Εκτός των σοβαρών αυτών λόγων προέκυπτε και μια άλλη ανάγκη που συνηγορούσε υπέρ της αποφυγής των εκλογών. Απαιτείταν συνέχιση των επιχειρήσεων προς οριστική συντριβή του κεμαλικού στρατού για να εξαναγκασθεί και η κυβέρνηση της Άγκυρας να δεχθεί τη Συνθήκη των Σεβρών. Προς τούτο έπρεπε να επιστρατευθούν οι απαιτούμενες πρόσθετες ελληνικές δυνάμεις το ταχύτερο, ώστε οι επιχειρήσεις να αρχίσουν εντός του 1920 με σημαντική υπεροχή των ελληνικών δυνάμεων πριν προλάβει ο Κεμάλ να οργανώσει επαρκείς δυνάμεις τακτικού στρατού προς αντίσταση. Από του Αυγούστου που υπογράφθηκε η Συνθήκη των Σεβρών μπορούσε μέχρι του Οκτωβρίου να συντελεσθεί η επι­στράτευση και τον Οκτώβριο να αρχίσουν οι επιχειρήσεις, όταν ακόμη ο τουρκικός στρατός ήταν σχεδόν ανύπαρκτος. Μόνο ανταρτικές ομάδες διάθετε, οι δε σχηματιζόμενες μεραρχίες του ήσαν ακόμη πυρήνες, σκελετοί μονάδων με μεγάλες ελλείψεις οπλισμού. Οι εκλογές όμως παράλυσαν κάθε προπαρασκευή προς ανάληψη επιχειρήσεων. Καμιά σκέψη για επιχειρήσεις. Ο Αύγουστος, ο Σεπτέμβριος, ο Οκτώβριος πέρασαν μέσα στον πυρετό της προεκλογικής περιόδου. Την 1 Νοεμβρίου εκλογές. Ο Νοέμβριος και ο Δεκέμβριος πέρασαν με τα επινίκεια, με γιορτές και με ανασχηματισμούς κυβερνητικούς. Ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος με συζητήσεις με τους συμμάχους. Και τον Μάρτιο 1921 αποφάσισε η νέα κυβέρνηση να ξαναρχίσει επιχειρήσεις, με τις προϋπάρχουσες δυνάμεις, χωρίς να έχει γίνει καμιά επιστράτευση. Και τότε βρήκε ο ελληνικός στρατός μπροστά του ένα νέο τουρκικό στρατό, οργανωμένο και επαρκώς εξοπλισμένο. Ο Κεμάλ είχε επωφεληθεί από τους έξι μήνες αδρανείας μας για να προχωρήσει δραστήρια στην ανά­πτυξη και στερεοποίηση των δυνάμεων του. 

Οι εκλογές έγιναν τη 1 Νοεμβρίου. Ο Ε. Βενιζέλος καταψηφίσθηκε. 

Η νέα κυβέρνηση ανακάλεσε πολλούς αποταχθέντες αξιωματικούς και τους διάθεσε στη Μ. Ασία. Αναστάτωση επήλθε στις διοικήσεις του στρατού. Αρχηγός της στρατιάς Μ. Ασίας ανάλαβε ο στρατηγός Α. Παπούλας με επιτελάρχη τον συνταγματάρχη Πάλλη. 

Στις 11 Νοεμβρίου 1920 η κυβέρνηση προκήρυξε δημοψήφισμα για την 22η Νοεμβρίου για την επάνοδο του βασιλέως Κωνσταντίνου. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν υπέρ της επανόδου του, και ο βασιλεύς επανήλθε στον θρόνο του. Ο λαός τον υποδέχθηκε με πρωτοφανείς εκδηλώσεις αφοσιώσεως. 

Την παραμονή του δημοψηφίσματος η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία δήλωσαν στην ελληνική κυβέρνηση ότι η επαναφορά του βασι­λέως Κωνσταντίνου στο θρόνο της Ελλάδος θα προκαλούσε «νέα δυσμενή κατάσταση όσον αφορά τας μεταξύ των Συμμάχων και της Ελλάδος σχέσεις και εν τη περιπτώσει ταύτη οι τρεις κυβερνήσεις δηλούσι ότι επι­φυλάσσουν εις εαυτάς πλήρη έλευθερίαν ενεργείας προς διακανονισμόν της καταστάσεως ταύτης». 

Η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία βρήκαν το πρόσχημα για να δικαιολογήσουν την από του Ιουνίου 1920 εγκατάλειψη της Ελλάδος στις δικές της δυνάμεις. Βρήκαν επίσης το πρόσχημα η Ιταλία και η Γαλλία για να δικαιολογήσουν τις δόλιες ενέργειες τους που είχαν αρχίσει από το φθινόπωρο του 1919, να συνάψουν ιδιαίτερες συμφωνίες με τη Κεμαλική Τουρκία. 

Εν τούτοις, στη θέση που βρισκόταν η Ελλάς η επαναφορά του βασιλέως αυτή τη στιγμή υπήρξε βαρύ πολιτικό σφάλμα. Η νέα κυβέρνηση όφειλε να μη δώσει στους συμμάχους το πρόσχημα της ανοιχτής ρήξεως με την Ελλάδα, δεδομένου ότι η πολιτική της ήταν να επιζητήσει τη μεταστροφή της κοινής γνώμης στις χώρες των συμμάχων υπέρ των συμφερόντων της Ελλάδος. Ενώ κατέβαλλε συνεχείς προσπά­θειες να πείσει τους συμμάχους να τηρήσουν τις υποχρεώσεις που είχαν αναλάβει με τη Συνθήκη των Σεβρών, παρόξυνε συγχρόνως την κοινή γνώμη στις χώρες των συμμάχων εναντίον της Ελλάδος με την επαναφορά του βασιλέως που θεωρείταν ότι άσκησε πολιτική εχθρική προς τους συμμάχους κατά τον πόλεμο. Οι τουρκόφιλοι κύκλοι, ο τύπος, βρήκαν το πρόσχημα να τονώσουν την αντίδραση κατά της Συνθήκης των Σε­βρών και να υποστηρίξουν την τουρκική αντίσταση.

Ύστερα από πολλές συζητήσεις με τις συμμαχικές κυβερνήσεις κατά τις οποίες η Ιταλική και η Γαλλική κυβέρνηση προσπάθησαν να πείσουν την Ελληνική κυβέρνηση ότι η εκστρατεία της στη Μικρά Ασία δεν ήταν δυνατό να συνεχισθεί χωρίς κίνδυνο να αποτύχει, η Ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προχωρήσει σε επανάληψη των επι­χειρήσεων. Στην απόφαση αυτή κατάληξε κατόπιν ενθαρρύνσεως της Αγγλικής κυβερνήσεως και κυρίως γιατί το επιτελείο της Στρατιάς Μ. Ασίας θεωρούσε ότι ο τουρκικός στρατός βρισκόταν ακόμη σε καθυστερημένο στάδιο συγκροτήσεως του και δεν θα μπορούσε να αντι­μετωπίσει επιτυχώς τις ελληνικές δυνάμεις. 

Βρισκόμαστε στον Μάρτιο του 1921. Η ευνοϊκή περίοδος προς κατανίκηση του τουρκικού στρατού (Αύγουστος-Δεκέμβριος 1920) είχε περάσει. Μια επιθετική αναγνώριση που έκαμαν τον Δεκέμβριο 1920 δύο μεραρχίες από την περιοχή Προύσας προς Εσκή Σεχήρ, αποκάλυψε ότι ο τουρκικός στρατός είχε συγκροτηθεί σε 9 μεραρχίες μικράς δυνά­μεως (δύναμη μεραρχίας 2.000-3.000 άνδρες)με λίγα πυροβόλα. Οι Τούρκοι παρουσίασαν ένα μικρό στρατό, αλλά ήταν τακτικός στρατός και η συγ­κρότησή του προόδευε γρήγορα, αν λάβει κανείς υπ' όψη του ότι κατά τις επιχειρήσεις του θέρους 1920 μέχρι τον  Οκτώβριο μόνο ανταρτοομάδες  και ασήμαντα τακτικά τμήματα αντιτάχθηκαν στην προ­έλαση του ελληνικού στρατού. 

Τον Μάρτιο η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε ν' αναλάβει ο στρατός επιθετικές επιχειρήσεις προς κατάληψη της περιοχής Εσκή Σεχήρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ με την ελπίδα ότι η απώθηση των Τούρκων πέραν της γραμμής αυτής θα επηρέαζε ευνοϊκά τη θέση της Ελλάδος κατά τις συζητήσεις μετά των συμμάχων. Το επιτελείο της Στρατιάς Μ. Ασίας πίστευε ότι η επιχείρηση αυτή θα ήταν της ίδιας μορφής όπως οι επιχειρήσεις του θέρους του 1920, δηλαδή ότι θα συναντούσε αδύνατες μεμονωμένες αντιστάσεις χωρίς να έχουν δυνατό­τητα οι Τούρκοι να συνάψουν μια γενική και παρατεταμένη μάχη. Την άποψη του αυτή την στήριξε στην υπόθεση ότι οι λίγες δυνάμεις των Τούρκων θα διασπείρονταν σε μικρές ομάδες σ' όλη τη γραμμή από Εσκή Σεχήρ μέχρι Αφιόν Καραχισάρ. 

Αφήνοντας πίσω  τους  νεκρούς  συντρόφους  στη περιοχή του Σαγγάριου, οι στρατιώτες μας  παίρνουν το δρόμο της  επιστροφής

Το πρόβλημα όμως δεν ήταν αυτό. Τόν Μάρτιο 1921 τό στρατηγικό πρόβλημα ήταν ποια εξέλιξη θα είχε η εκστρατεία στην περίπτωση που οι Τούρκοι θα συνέχιζαν την αντίσταση τους και μετά την απώθηση τους από την περιοχή Εσκή Σεχήρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ. Τα μέχρι τούδε δεδομένα έδειχναν ότι ο Μουσταφά Κεμάλ είχε στερεωθεί και αναγνωριζόταν από τους συμμάχους ως μέλλουσα κυβέρνηση της Τουρκίας, καθιστόταν δε όλο καί περισσότερο αδιάλλακτος και ζητούσε την κατάργηση της Συνθήκης των Σεβρών. Είχε το στρατηγικό πλεονέ­κτημα της ελευθερίας ελιγμών σε μεγάλο βάθος, οι λιμένες δε μέσω των οποίων δεχόταν τα αποστελλόμενα εκ Ρωσίας και Ιταλίας όπλα και εφόδια (λιμένες Ευξείνου και Αττάλειας) βρίσκονταν έξω της ακτίνας ενεργείας του ελληνικού στρατού. Μπορούσε να παρατείνει τον πόλεμο επί πολύ χρόνο, όσος του χρειαζόταν για να αναπτύξει το στρατό του, στηριζόμενος σε βάση μακρισμένη, στην Άγκυρα. Ο ελληνικός στρα­τός θα ήταν υποχρεωμένος να φθάσει στην Άγκυρα για να καταλά­βει την πρωτεύουσα του, ώστε να καταστρέψει το γόητρο του και την πίστη των Τούρκων προς το πρόσωπο του, και αφ' ετέρου για να εξουδε­τερώσει τη βάση επιχειρήσεων του προς παράλυση του στρατού του. 

Συνεπώς το στρατηγικό πρόβλημα δεν ήταν η κατάληψη της γραμ­μής Εσκή Σεχήρ- Αφιόν Καραχισάρ αλλά η ανάληψη βαθιάς εκστρα­τείας προς Άγκυρα με επαρκείς δυνάμεις, ικανές όχι μόνο να κατα­νικήσουν τον τουρκικό στρατό, αλλά και να διατηρήσουν μέχρι της συνάψεως της ειρήνης την Άγκυρα, γιατί η προσωρινή κατοχή της Aγκύρας και η επάνοδος του ελληνικού στρατού σε όπισθεν θέσεις θα ξανάδινε στον Κεμάλ το κύρος του. Θα ισχυριζόταν ότι εκδίωξε τον ελληνικό στρατό εκ της Αγκύρας και τον εξανάγκασε να υποχωρήσει καταδιωκόμενος. 

Για να έχει ελπίδες ότι θα πετύχει τους σκοπούς της η εκστρατεία αυτή ήταν ανάγκη να διαθέτει ο ελληνικός στρατός δυνάμεις επαρκείς για να κατανικήσει τον τουρκικό στρατό σε γενική μάχη προφανώς προ της Αγκύρας, που οπωσδήποτε θα την υπεράσπιζαν οι Τούρκοι με όλες τις δυνάμεις τους. Τούτο σημαίνει ότι οι δυνάμεις του ελληνικού στρατού θα πρέπει να έφθαναν προ της Αγκύρας χωρίς η αναπότρεπτη διάθεση μονάδων προς φρούρηση των μακρών συγκοινωνιών των να μειώσει την υπεροχή τους. 

Το συμπέρασμα είναι ότι απαιτείταν γενική επιστράτευση της Ελ­λάδος τον Μάρτιο 1921 και κινητοποίηση όλων των πόρων της. Η κυβέρνηση όφειλε να σκεφθεί ότι δεν επιτρεπόταν καμιά χρονοτριβή. Δεν θα έλυναν τα προβλήματα της οι συζητήσεις με τους συμμάχους, οι οποίες έδιναν χρόνο στους Τούρκους να αναπτύσσουν τις δυνάμεις τους. Μόνο η κεραυνοβόλα στρατιωτική ενέργεια θα έδινε τη λύση, και θα υποχρέωνε συμμάχους και Τούρκους να επικυρώσουν τη Συνθήκη των Σεβρών. Εάν η μελέτη του στρατηγικού αυτού προβλήματος κατά­ληγε στο συμπέρασμα ότι οι οικονομικοί πόροι της Ελλάδος, οι εφε­δρείες της και ο εξοπλισμός της δεν επαρκούσαν για την ανάληψη της εκστρατείας αυτής σ' ολόκληρο το βάθος της, τότε δεν θα έπρεπε να αναληφθούν καθόλου επιθετικές επιχειρήσεις. Θα έπρεπε τότε να αντιμετωπισθεί η συσπείρωση του στρατού σε οχυρωμένο προγεφύρωμα περί τη Σμύρνη με δυνατότητα μεταγγίσεως δυνάμεων στη Θράκη προς εξασφάλιση της διατηρήσεως της. Ο κύριος σκοπός από τούδε θα ήταν η άμυνα της Θράκης. 

1921 Πάσχα στο  Μέτωπο

Ο στρατηγός Ιωάννης Μεταξάς που από την αρχή ήταν αντίθετος προς την εκστρατεία της Ελλάδος στη Μικρά Ασία, αφού ανακλήθηκε μετά τις εκλογές, εκδήλωνε έντονη διαφωνία κατά της αποφάσεως της κυβερνήσεως προς συνέχιση των επιθετικών επιχειρήσεων. Επέκρινε δριμύτατα τη συνέχιση της εκστρατείας, και τάχθηκε υπέρ της εγκατα­λείψεως της Μικράς Ασίας και συμβούλευσε την κυβέρνηση να συγκεν­τρώσει την προσοχή της στην άμυνα της Θράκης. 

Η κυβέρνηση, όπως είπαμε, αποφάσισε να συνεχίσει τις επιχειρήσεις με τις διατιθέμενες στη Μ. Ασία δυνάμεις που θα ενίσχυε με τη πρόσ­κληση μόνο τριών εφεδρικών κλάσεων. Στην απόφαση αυτή κατάληξε ύστερα από ενθάρρυνση της Αγγλίας που είχε συμφέρον να διατηρείται ο ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία για να καλύπτει τα Στενά του Βοσπόρου προς όφελος του Αγγλικού ελέγχου επί των Στενών και της Κωνσταντινουπόλεως, χωρίς όμως να του παρέχει καμιά βοήθεια προς οριστική επικράτηση του. Εκτός της Αγγλικής ενθαρρύνσεως αποφασιστικά επέδρασε επί των αποφάσεων της κυβερνήσεως η αισιόδοξη εκτίμηση του επιτελείου της Στρατιάς Μ. Ασίας περί των δυνατοτήτων των στη Μ. Ασία ελληνικών δυνάμεων.