Γι' αυτό το λόγο , την ίδια στιγμή που ο Στάλιν θριάμβευε ενάντια στον Τρότσκυ άρχιζε κι' όλα να υιοθετεί το ρυθμό που ο Τρότσκυ ήθελε ν' ακολουθήσει. Αυτό που ο Λένιν είχε απαιτήσει σαν απαραίτητο όρο ενός Σοσιαλιστικού καθεστώτος, την ηλεκτροφώτιση δηλαδή της Ρωσσίας, αυτό που από τότε μελετήθηκε κι' ετοιμάσθηκε απ' τους μεγαλύτερους ειδικούς, ο Στάλιν το έρριξε στο κυβερνητικό τραπέζι αποκαλώντας το «πεντάχρονο σχέδιο». Δεν είναι δυνατό να πετύχει αυτή η απόλυτη μεταρρύθμιση των χωρών της Σοβιετικής Ένωσης, παρά μόνο με τη συνένωση των χιλιάδων μικρών και μέτριων αγροτικών επιχειρήσεων, δηλαδή με την πάλη ενάντια στον κουλάκο, που το ίδιο καθεστώς τον είχε πλουτίσει.
Ένα τέτοιο εγχείρημα, που απαιτούσε σύγχρονα επιμονή, ενεργητικότητα και υπομονή, ταίριαζε απόλυτα στο χαρακτήρα του Στάλιν. Ανάμεσα σ' όλους τους Υπουργούς, που τον Οκτώβρη του 1917 είχαν σχηματήσει την Κυβέρνηση, ο Στάλιν είχε την τελευταία θέση. Σήμερα, όλοι οι άλλοι πέθαναν ή έχασαν τη θέοη τους. Μόνο ο Στάλιν έμεινε και η εξουσία του είναι μεγαλύτερη από ό,τι ήταν η εξουσία του Τρότσκυ, όταν ο τελευταίος τούτος βρισκόταν στο απόγειο της δόξας του.
Αν έχει σε καμμιά περίπτωση σημασία η λέξη που τόση κατάχρηση της έγινε σχετικά με την τραγική ζωή των αρχηγών, έχει σίγουρα σημασία στην περίπτωση του Τρότσκυ. «Επί εικοσιέξη χρόνια πήρα ενεργό μέρος στο εργατικό κίνημα, μούλεγε ο Ράντεκ, που καθαιρέθηκε και καταδικάσθηκε μαζύ με τον Τρότσκυ, Και τώρα με στέλνει σ' εξορία μια προλεταριακή Κυβέρνηση. Είναι μια φωνή από μέσα μας που μας λέει : Πηγαίνουμε στην εξορία γιατί το κόμμα γλύστρησε πρός τα δεξιά. Πήρα ομως μαζύ μου αρκετά βιβλία, όλη τη φιλολογία μας αρχίζοντας απ' τον Μάρξ. Πρέπει μ' όλη σου την ησυχία να ξαναπεράσεις στο δρόμο που πέρασες, έλεγα στον εαυτό μου. Εμείς έχουμε ουσιαστικά δίκηο ή οι άλλοι;
«Επί τρεις λοιπόν μήνες ξαναδιάβασα και πάλι τα γραφτά του Μαρξ, του Λένιν και του Στάλιν. Αναγνώρισα τότε πως το σχέδιο και η πάλη που αρχίζαμε την εποχή αυτή στη Ρωσσία, εκπροσωπούσαν τη μεγαλύτερη σύλληψη του καινούργιου μας Κράτους : κάτι σαν τον επίλογο του δεύτερου «Φάουστ». Γι' αυτό το λόγο αποκήρυξα με πεποίθηση τες παληές μου πεποιθήσεις, δέχθηκα την καινούργια γραμμή που ακολουθούσε ο Στάλιν και συμβούλεψα τον Τρότσκυ να κάνει το ίδιο».
Όμως ο Τρότσκυ δεν μπορούσε να ενεργήσει όπως ο Ράντεκ που ποτέ του δέν ήταν ένας αρχηγός, καθώς ήταν οι δυο άλλοι, θα μπορούσε ν'αρέσει σε κανέναν το θέαμα ενός Τρότσκυ που θα ξαναγύριζε κάτω απ την κυριαρχία του αντιπάλου του, για να γράψει ίσως για την ώρα εγχειρίδια σαν τον Ζηνόβιεφ; Δεν τον άφισαν να ζήσει κι' ούτε να πεθάνει. Τον αφήκαν σ' ένα ξένο νησί και δέν τούμενε πια παρά να ξαναρχίσει απ την αρχή : να γράψει βιβλία πού κατακτούν τώρα τον κόσμο.
V
Αυτός που μπαίνει στες εσωτερικές αυλές του Κρεμλίνου, που είναι ένα εκτεταμένο φρούριο και βρίσκεται αρκετά ψηλά, στην καρδιά της πρωτεύουσας, βλέπει να τον υποδέχεται ο Ναπολέων. Οι (30) τοίχοι και οι πύργοι έχουν πάνω τους χιλιάδες κανόνια, που γυρνούν την πλάτη στες παληές κόκκινες στέγες και περιζώνουν το σύνολο, σε τρόπο που να θαρρεί κανένας πως τον απειλούνε χίλια ατσαλένια στόματα. Στο καθένα από αυτά τα κανόνια λάμπει το αυτοκρατορικό Ν. Ο έλεγχος, στην παληά γέφυρα, έγκειται μόνο στο να πει κανένας το όνομά του κι' ο στρατιώτης επαληθεύει, σύμφωνα με το σημείωμα του, αν είναι πραγματικά το όνομα που του μεταβίβασαν απ' το τηλέφωνο. Καθώς κανένας δεν μου ζήτησε το διαβατήριο μου, θα μπορούσα με την ίδια σίγουρα ευκολία νάμαι και κάποιος άλλος και να τρυπώσω μέσα, δίχως και πολύ κόπο, για να πραγματοποιήσω φονικά σχέδια. Το ίδιο ξανάγινε στην πόρτα της οικοδομής που ζητούμε. Είναι το Κυβερνείο της Σοβιετικής Ένωσης και το γεγονός πως εκεί πέρα μένει ο Στάλιν, ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, δείχνει γι' άλλη μια φορά τον αδιάρρηκτο δεσμό των δύο εξουσιών, του Κόμματος και της Κυβέρνησης, δεσμό που τόσο συχνά αμφισβητούνε οι μπολσεβίκοι, σαν τον βασιληά της Πρωσσίας, που ανάλογα με την περίσταση χώριζε τον «Αυτοκράτορα της Γερμανίας» από τα βασιλικά του καθήκοντα, όπως έξαφνα έχανε την τελευταία περίοδο της μοναρχίας.
Στην πραγματικότητα όλα αποφασίζονται σ' αυτό το πολιτικό γραφείο του Κόμματος, που έχει εννέα μέλη. Εδώ οι υπουργοί κάνουν τες αναφορές τους κι' εδώ παίρνουν τες οδηγίες τους, τες κατευθυντήριες γραμμές.
Οι τρεις ή τέσσερες κάμαρες και οι διάδρομοι που διασχίζουμε, έχουν διευθετηθεί σε γραφεία, μ' απλότητα αλλά και φροντίδα. Δίχως ταπέτα, με τους τοίχους σκεπασμένους μόνο με μακρυές κόκκινες, κουρτίνες, οδηγούν προς την πόρτα του Στάλιν, που μας δέχεται αμέσως. Συνοδεύομαι απ' το νεαρό προϊστάμενο του τύπου, που ξέρει περίφημα πολλές γλώσσες και είναι εξαίρετος διερμηνέας. Χωρίς να υπολογίσουμε τον Κεμάλ, ο Στάλιν είνε ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο χρειάσθηκε να συνεννοηθώ με την βοήθεια ενός διερμηνέα. Δεν ξέρει καμμιά γλώσσα της Δύσης. Το δωμάτιο είναι πολύ μακρύ. Αρκετά μακρυά απ' την πόρτα για να μπορούν πιο εύκολα να αποφεύγουν τες απόπειρες, ακριβώς στο βάθος βλέπω να ορθώνεται ένας άνθρωπος με μέτριο ανάστημα, ντυμένος με μια καφετιά ανοιχτή μπλούζα κατακαθαρη σαν το δωμάτιο το ίδιο, που το διατηρούν τηρώντας με ακρίβεια όλους τούς κανόνες της υγιεινής.
Σ' ένα μακρύ τραπέζι, περιτριγυρισμένος από καρέκλες, που χρησιμεύει στες συσκέψεις, βλέπει κανένας πολλές μποτίλιες νερού, ποτήρια και μεγάλα σταχτοδοχεία, όλα αυτά τακτοποιημένα με πολλή φροντίδα. Πορτραίτα του Λένιν, του Μαρξ κι' ενός ανθρώπου που μου είναι άγνωστος, μεγάλες φωτογραφίες κρεμασμένες στους τοίχους, που είναι σκεπασμένοι με σκούρο πράσινο χαρτί. Πάνω απ' το καλοσυγυρισμένο γραφείο, πάλι ο Λένιν και κοντά του, όπως παντού στα γραφεία της Ανατολής, τέσσερα ή πέντε τηλέφωνα.
Ψιθύρισε μια «καλησπέρα» ρούσσικα, χαμογέλασε με αμηχανία, μου πρόσφερε τσιγάρα με πολλήν ευγένεια, μου εξασφάλισε απόλυτη ελευθερία λόγων, ισχυρίστηκε πως έχει μιάμισυ ώρα καιρό, μας κράτησε όμως περισσότερο, όταν σε μιάμισυ ώρα, τούδειξα
Μια κάπια αμηχανία που σ' έναν ισχυρόν άνθρωπο ταιριάζει όσο και σε μιαν ώμορφη γυναίκα, δεν είναι κάτι το εκπληκτικό γιατί ο Στάλιν δεν βλέπει σχεδόν ποτέ ανθρώπους της Δύσης. Κανένας απ' τους πρεσβευτάς και τους άλλους απεσταλμένους που μένουν στη Μόσχα και σχεδόν κανένας απ' τους μεγάλους ειδικούς, δεν τον είδε ποτέ. Ο μόνος ξένος που, καθώς λένε έχει ελεύθερη είσοδο στο σπίτι του Στάλιν, είναι ο γέρος ο Κούπερ, ο μεγάλος Αμερικανός τεχνικός υδραυλικών εγκαταστάσεων, που φτιάνει το φράγμα του Δνειπέρου, Ο διερμηνέας μου, παρ' όλη τη θέση πού κατέχει, δεν είχε ποτέ ως τα τότε δει τον Στάλιν.
Μιλώντας πάντα στον διερμηνέα, ο Στάλιν, που σπάνια θα κυττάζει κανέναν προσεκτικά, είχε ένα πρόσχημα για να μην κυττάζει τον επισκέπτη του, αφού μάλιστα, όλες τούτες τες δυο ώρες, ιχνογραφούσε αδιάκοπα. Τί ιχνογραφούσε; Μ' ένα κόκκινο μολύβι έφτιανε κύκλους, αριθμούς και κόκκινα αραβουργήματα. Ποτέ δε γύριζε ανάποδα το μολύβι, που ήταν μπλε απ' την άλλη μεριά. Με το πέρασμα της ώρας, γέμισε με κόκκινα σημάδια πολλά φύλλα χαρτιού. Τα έπαιρνε κάθε φορά από ένα σωρό, που βρισκόταν στο τραπέζι των συνεδριάσεων και πότε-πότε τα δίπλωνε και τάσκιζε. Με τον τρόπο αυτό, μόνο για μερικές στιγμές μπόρεσα ν' αρπάξω αυτό που προδίδει τον άνθρωπο : το βλέμμα του, γεμάτο γκρίζες σκιές κι' ασάφεια. Δεν είναι το βλέμμα ενός εχθρού της ανθρωπότητας, αλλά ενός ανθρώπου που είναι μόνος και που η πείρα του τον έκανε δύσπιστο. Μπορώ να φανταστώ αυτόν τον άνθρωπο να προχωράει ξαφνικά ενάντια σ' έναν αντίπαλο, για να τον συντρίψει με τούτο ίσα-ίσα το βλέμμα. Γενικά αυτός ο άνθρωπος, που ξέρει να περιμένει και να υπομένει, φαίνεται να μας ετοιμάζει εκπλήξεις. Όσο διαρκούσε ο πόλεμος, στα 1919 ή στα 1920, χώρισε και παντρέφτηκε την δεκαεξάχρονη κόρη ενός Γεωργιανού, παιδικού του φίλου.
Στα διαλείμματα, την ώρα που μετάφραζαν και ξαναμετάφραζαν τα όσα είχαμε πει, μπόρεσα να τον θαυμάσω με την ησυχία μου, μια κιόλα που η ομιλία του είναι αργή όσο και η περπατησιά του. Αυτές οι παρεμβολές, αφαιρούν απ' τη συνομιλία το θέλγητρο μερικών φραστικών σχημάτων, που ανάμεσα τους κσμμιά φορά μπορούμε να μισοδούμε ατόφιο έναν άνθρωπο.
Ακόμα πιο λυπηρό απ' αυτή την άποψη, ήταν το ότι ο συνομιλητής μου έμενε αρκετά ακίνητος και πολύ σπάνια υπογράμμιζε τα λόγια του με χειρονομίες. Αν συμπτωματικά, σύμφωνα όμως με παληά μου συνήθεια, σηκωνόμουν στη μέση της συζήτησης για να περπατήσω απ' τη μιαν άκρη της κάμαρας στην άλλη, θα μ' έπαιρναν σίγουρα για τρελλό.
Αυτό που με το πέρασμα της ώρας συμπλήρωσε το πορτραίτο του Στάλιν, καθώς το περίγραψα πάρα πάνω, ήταν ο βαθύς και σκοτεινός τόνος της φωνής του, που ποτέ δε θα φωνάζει με θέρμη ένα «θέλω" αποφασιστικό για τη μοίρα των ανθρώπων, μα θα το αφίνει να πέφτει υπόκωφα, σαν τσεκουριά. Αυτό που συνολικά αναδίνεται απ' την εξωτερική του εμφάνιση, είναι η εικόνα ενός υπερασπιστή. Ο Στάλιν είναι σίγουρα ένας άνθρωπος που φοβίζει πολλούς άντρες και πολλές γυναίκες, όχι όμως τα παιδιά και τα ζώα. Άλλοτε τους τέτοιους ανθρώπους τους αποκαλούσαν λαοπατέρες.
Καθώς εμάς τους άλλους μας θεωρούν, όταν μπαίνουμε στο Κρεμλίνο, εχθρούς, ήμουν αποφασισμένος να παίζω, στες ερωτήσεις που θάκανα, έναν τέτοιο ρόλο. Ο Στάλιν μούδινε κάθε φορά απαντήσεις που εξαντλούσαν το θέμα και που συνώψισα εδώ. Μιλάει με μικρές, πολύ καθαρές φράσεις, όχι σαν κάποιος πού συνήθισε στην απλότητα της γλώσσας, γιατί είχε να μιλήσει με \ό λαό, αλλά σαν κάποιος πού σκέφτεται δημιουργικά, αργό και δίχως πάθος. Σαν τέλειος μαθητής του Χαΐγκελ, που κυριαρχεί στη Μοσχοβίτικη Ιδεολογία .(Ο Μαρξ στη Ρωσσία, ο Νίτσε στην Ιταλία, ο Χαΐγκελ και στες δύο χώρες: Οι Γερμανοί φαίνουνται προορισμένοι να προμηθεύουν στους άλλους δικτάτορες, που δεν είναι όμως τίποτε άλλο παρά δικτάτορες ξένοι).O Στάλιν ακουμπά πρώτα στο τραπέζι το αξίωμα που θα αποδείξει, το περιζώνει σιγά σιγά κ' ύστερα ξαναγυρίζει σ' αυτό. Του αρέσει να τακτοποιεί τα ζητήματα σε αριθμημένες απόψεις και υπολογίζει πολύ με ποσοστά κι' αναλογίες αριθμητικές. Τόσα στα εκατό. Στη συζήτηση λοιπόν, ο Στάλιν είναι ο αντίποδας ενός ανθρώπου πού γεννήθηκε διπλωμάτης. Καμμιά ή σχεδόν καμμιά φορά δεν μούδωσε την ανούσια και δίχως ζουμί απάντηση ενός άνθρωπου του Κόμματος, όπως μου συνέβηκε με τους άλλους Κομμουνιστές. Δίχως να μπορεί νάναι έτοιμος για ν' απαντήσει στες περισσότερες ερωτήσεις μου, δίχως νάχει την πείρα των Υπουργών της Δύσης, που κάθε βδομάδα τους ρωτούν τα ίδια πράματα, ξέροντας πως θα γνωοτοποιούσα τες απαντήσεις του σ' ολόκληρο τον κόσμο, δεν έκανε όμως ούτε μιαν ανασκευή στα όσα είχε πει, είχε έτοιμα όλα τα ονόματα κι' όλες τες ιστορικές χρονολογίες, δεν μούπε να του δώσω κανένα αντίγραφο, δέν μου ζήτησε ούτε την πιο ελάχιστη διόρθωση. Σπάνια συνάντησα μια τέτοια βεβαιότητα. Καθώς, σε μια συνομιλία δίχως διερμηνέα, δεν κρατώ καμμιά σημείωση, κάνω ύστερα μόνος μου μια περίληψη των όσων επιτρέπει το τακτ και η πολιτική Εδώ, αντίθετα, στενογράφησα τα λόγια του Στάλιν και χωρίς να στυλιζάρω τίποτε, δε μπόρεσα αργότερα να βρώ ούτε το πιο μικρό χάσμα στον ειρμό της σκέψης του. Απ την άλλη μεριά, δίχως να υπολογίσω μια προσωπική ερώτηση που μούκανε. ο Στάλιν δεν άφησε να του ξεφύγει ούτε μια λέξη για να με παρακαλέσει να μετριάσω ή να μη δημοσιέψω το δείνα ή το τάδε πράμα. Όταν αναλογίζουμαι τη δουλειά των φτωχών συμβούλων μας, που ετοιμάζουνε ένα λόγο της Βουλής παράγραφο με παράγραφο, ή με τον προϊστάμενο τους του γραφείου τύπου φροντίζουν να διορθωθεί μια συνέντευξη, εκτιμώ ακόμα περισσότερο αυτό τον Καυκασιανό γυιό του παπουτσή, που ποτέ του δέν έμαθε τίποτε συστηματικά και που σήμερα κυβερνάει ένα μεγάλο μέρος τής ανθρωπότητας.
—Έχετε πίσω σας μια τόσο πολύχρονη ζωή συνωμότη! είπα. Πιστεύετε ότι, κάτω απ' το δικό σας καθεστώς, δεν είναι πια δυνατά παράνομα κινήματα;
—Είναι δυνατά. Εν μέρει.
—Αυτός σας ο φόβος είναι ο κυριώτερος λόγος που σας κάνει, δεκατέσσερα χρόνια ύστερα απ την επανάσταση, να κυβερνάτε ακόμα με τόση σκληρότητα;
—Όχι. Θα σας εξηγήσω τον κυριώτερο λόγο, με μερικά παραδείγματα.
Όταν οι μπολσεβίκοι έφθασαν στην εξουσία, φέρθηκαν πολύ μαλακά στον εχθρό. Οι μενσεβίκοι λόγου χάρη είχανε τες νόμιμες εφημερίδες τους. Το ίδιο και οι σοσιαλεπαναστάτες και οι στρατιωτικοί. Όταν ο Κρασνώφ, στρατηγός των Λευκορώσσων βάδισε ενάντια στο Λένινγκραντ και τον πιάσαμε, θα πρεπε, σύμφωνα με τούς νόμους του πολέμου, να τουφεκιστεί ή το λιγώτερο να φυλακιστεί.
Τον αφίσαμε ωστόσο ελεύθερο επί τω λόγω της τιμής του. Αργότερα έγινε φανερό πως, μ' αυτό τον τρόπο, θάβαμε καί τον εαυτό μας κι' ολόκληρο το σύστημα. Κάναμε ένα σφάλμα. Με το να φερθούμε μαλακά σ' ένα πρόσωπο με τέτοια δύναμη, διαπράτταμε ένα έγκλημα ενάντια στην εργατική τάξη. Κι' αυτό δεν άργησε να φανερωθεί. Οι σοσιαλεπαναστάτες της δεξιάς και οι μενσεβίκοι της δεξιάς, μείον Μπογδάνωφ και τους άλλους, είχανε οργανώσει τότε την επανάσταση των Γιούγκερς. Ο Κρασνώφ ωργάνωσε τους Κοζάκους και πολέμησε επί δυό χρόνια ενάντια στα Σοβιέτ. Ο Μαμόντωφ ενώθηκε μαζύ του. Σε λίγο αντιληφθήκαμε πως, πίσω απ' ούτούς τους πράκτορες, κρυβόντουσαν οι μεγάλες δυνάμεις της Δύσης και οι Γιαπωνέζοι. Καταλάβαμε τότε πως, δίχως σκληρά μέτρα, σκληρή πολιτική, δέ θά μπορούσαμε νά συνεχίσουμε Η δική μας παληά, παράνομη προσπάθεια, παίζει σίγουρα κάποιο ρόλο, ο ρόλος όμως τούτος δέν είναι αποφασιστικός.
— Αυτή ωστόσο η σκληρή σας πολιτική, φαίνεται νάχει εμπνεύσει ένα γενικό φόβο. Έχω την εντύπωση ότι σε τούτη τη χώρα, όλος ο κόσμος φοβάται και ότι η προσπάθεια σας δεν θα μπορούσε να πετύχει παρά με το Ρούσσικο λαό, τον υπομονετικό και μαθημένο στην υπακοή.
— Πλανιέστε, η πλάνη σας όμως είναι πολύ διαδομένη, θαρρείτε πως θα μπορούσαμε, επί δεκατέσσερα χρόνια, να σταθούμε στην εξουσία μονάχα μέ τρομοκρατικά μέσα κι' εμπνέοντας το φόβο στους ανθρώπους; Αδύνατον! Οι τσάροι, πάνω σ' αυτό, ξέρουν περισσότερα απ' όσα οποιοδήποτε άλλος. Μιά παληά πείρα: Η Ευρωπαϊκή μπουρζουαζία και ιδιαίτερα η Γαλλική μπουρζουαζία, βοηθούσαν τον Τσάρο στο να τρομοκρατεί το Λαό. Και τί πέτυχαν; Τίποτε
—Ωστόσο, η Βασιλεία των Ρωμανώφ βάστηξε τρακόσα χρόνια.........................
Καθώς όμως ο δραγουμάνος μετάφραζε την κάθε λέξη, ο Στάλιν μου απάντησε:
—Το ξέρω. Μ' όλο που μια τέτοια μορφή Κράτους καταστράφηκε σε μερικές χώρες της Ευρώπης, το φεουδαρχικό πνεύμα μένει ακόμα ζωντανό σ' αυτές. Πολλοί τεχνικοί και σπεσιαλίστες ανατράφηκαν με αυτό το πνεύμα και ξαναπήραν την κληρονομιά των αριστοκρατών. Δε μπορεί να πει κανένας το ίδιο και για τήν Αμερική Είναι μια χώρα αποίκων, δίχως γαιοκτήμονες κι' αριστοκράτες. Από αυτά προέρχουνται τα γερά τους ήθη. Αυτά τα ήθη είναι πολύ απλά στους βιομηχανικούς και στους οικονομικούς κύκλους γενικά και οι εργάτες μας πούγιναν διευθυντές βιομηχανιών, το παρατηρούν αμέσως στην Αμερική. Εκεί πέρα, όσο κρατάει η δουλειά, είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις ένα μηχανικό από έναν απλόν εργάτη.Ο Στάλιν είχε πολύ σωστά διατυπώσει τη συγγένεια αυτών των δυο τόσο ανόμοιων χωρών, της Αμερικής και της Ρωσσίας. Έξαφνα, δίχως κανέναν ειρμό, συνέχισε:— Αν όμως νιώθουμε συμπάθεια για κάποιους σαν έθνος ή για το μεγαλύτερο ποσοστό ενός έθνους, αυτοί είναι οι Γερμανοί. Η συμπάθεια που νιώθουμε για τους Αμερικάνους, δε μπορεί να συγκριθεί μ' αυτή που νιώθουμε για τους Γερμανούς.— Και γιατί τους Γερμανούς ειδικά;—Είναι ένα γεγονός.Εδώ ο Στάλιν πούχει τη συνήθεια να φέρνει τόσα επιχειρήματα και τόσες αποδείξεις για να υποστηρίξει τα λόγια του, αρκείται σε αυτά τα τρία λόγια, που ο τόνος τους άλλωστε έδειχνε καθαρά πως ήθελε ναποφύγει κάθε καινούργια ερώτηση πάνω σ' αυτό το θέμα. Αυτή όμως η αίφνήδια εκδήλωση συμπάθειας είχε τόσους απώτερους σκοπούς, που δεν τον άφισα τόσο γρήγορα και του είπα :
—Νομίζω πως γελιέστε σχετικά με τες ελπίδες που στηρίζετε στη Γερμανία. Οι Γερμανοί αγαπούν περισσότερο την τάξη από την ελευθερία. Γι' αυτό και σε μας, επαναστάσεις δεν γίνονται ή δεν πετυχαίνουν.
— Αυτό που λέτε για τους Γερμανούς είναι σωστό αναφορικά με το παρελθόν, απάντησε ο Στάλιν. Όταν κατοικούσα στο 1907 στο Βερολίνο, κοροϊδεύαμε συχνά την πειθαρχικότητα των Γερμανών φίλων μας. Διηγούμαστε τότε πως η διεύθυνση του Κόμματος είχε κάποτε οργανώσει μια διαδή λωση και διάφοροι σύντροφοι απ' τα προάστεια έπρεπε νάρθουν, μιαν ωρισμένη ώρα, στο Βερολίνο. Διακόσια πρόσωπα ήρθαν από ένα προάστειο, σταμάτησαν όμως εκεί που γινόταν ο έλεγχος των εισιτηρίων, γιατί ο ελεγκτής εκείνη τη στιγμή έλλειπε. «Περάστε, λοιπόν, τους είπε ένας Ρώσσος, έχετε όλοι τα εισιτήρια σας εν τάξει!» Κανένας όμως δεν εκουνήθηκε απ' τη θέση του και φαίνεται πως έμειναν εκεί δυό ώρες ολόκληρες. Όταν ήμουν στη Δρέσδη και στο Χαίμνιτζ ανάμεσα στά 1905 καί στά 1907, σεβόντουσαν το νόμο σαν το κρύο, σαν τον κεραυνό, σαν μια δύναμη που ενάντια της κανένας δεν μπορεί να ορθωθεί. Στη Βιέννη, στα 1912, σ' όλες τες γωνιές του πάρκου του Σέμπρουν, διαβάζαμε, εγώ και οι φίλοι μου, την πινακίδα: «Απαγορεύεται». Δεν είμαστε μαθημένοι σε κάτι τέτοια κι' επληρώσαμε είκοσι φορές στη σειρά μια κορώνα πρόστιμο, γιατί, είκοσι φορές στη σειρά, θελήσαμε με αληθινήν ηδονή, να παραβιάσουμε το νόμο. Οι Γερμανοί φίλοι μας, κορόιδεψαν την ευχαρίστηση που νιώθαμε στο να κάνουμε κάτι τέτοιο. Έτσι ήταν άλλοτε.Όμως, σήμερα, πού θα βρήτε πια αυτή την αγάπη των Γερμανών για την τάξη ; Πού θα βρήτε το σεβασμό του νόμου ; Οι εθνικοσοσιαλιστές (η συνομιλία μας έγινε στα 1931), παραβιάζουν τους νόμους παντού όπου τους βρίσκουν. Τραβούν και χτυπούν παντού ! Και οι εργάτες στη Γερμανία βγαίνουν σήμερα απ' τες πόλεις και πάνε να ξεθάψουν πατάτες που δεν τους ανήκουν. Όλα έχουν αλλάξει!Σώπασε και για πρώτη φορά παράλειψε να βγάλει το Εγελιανό του συμπέρασμα, σίγουρα γιατί του φάνηκε πολύ εύκολο να προβλέψει τη Γερμανική επανάσταση.
—Στην Ευρώπη, είπα, περάσατε, αν δε γελιέμαι, πολύ λίγους μήνες. Αντίθετα ο Λένιν έζησε είκοσι χρόνια στην Ευρώπη. Τί είναι κείνο που κατά τη γνώμη σας,προετοιμάζει καλύτερα έναν επαναστάτη: η δράση στο εσωτερικό ή στην εξορία ;Αυτή τη φορά, δεν άρχισε μ' ένα «ναί» ή μ' ένα «όχι», καθώς συνειθίζει, μα, πριν υποστηρίξει την άποψη του, έκανε μια παρατήρηση :— Εξαιρώ τόν Λένιν. Ελάχιστοι από κείνους που έμειναν στη Ρωσσία, έμειναν τόσο στενά δεμένοι με την εδώ ζωή, όσο ο Λένιν στο εξωτερικό. Όλες τες φορές που τον είδα, στα 1907, στα 1908, στα 1912, λάβαινε μια σωρεία από επιστολές Ρώσσων πολιτικών. Έτσι κατάφερνε να ξέρει για τη Ρωσσία περισσότερα πράματα από όσα ήξεραν αυτοί που έμεναν μέσα στον τόπο. Κι' όμως θεωρούσε δυστύχημα, το ότι έπρεπε να μένει στην ξενητιά. Όσο για τους άλλους, που δεν άφισαν τη Ρωσσία και που ο αριθμός τους είναι φυσικά πολύ μεγαλύτερος, αυτοί ήταν πολύ πιο χρήσιμοι στην κίνηση. Εκατό με διακόσιοι, πάνω - κάτω, έμεναν τότε στο εξωτερικό. Στη σημερινή Κεντρική Επιτροπή, απ' τα εβδομήντα μέλη, δεν υπάρχουν παρά τρία ή τέσσερα που έζησαν στο εξωτερικό.
—Δέν σας λείπει λοιπόν η γνώση της Ευρώπης, που είχεν ο Λένιν ;
—Τι εννοείτε με τη λέξη Ευρώπη ; Ξέρετε πολλούς εξόριστους. Κι' εγώ ο ίδιος ξέρω πολλούς εξόριστους. Αυτός που θέλει να μελετήσει την Ευρώπη, έχει περισσότερες δυνατότητες να τη μελετήσει, μένοντας στην Ευρώπη την ίδια. Απ' αυτή την πλευρά, εμείς οι άλλοι, που δεν εμείναμε παρά λίγο καιρό στο εξωτερικό, χάσαμε κάτι. Αυτό όμως δεν έχει αποφασιστική σημασία στη γνώση της οικονομίας, της τεχνικής, του σχηματισμού των κέντρων διεύθυνσης, της φιλολογίας όλων των ειδών, των καλών τεχνών και της Ευρωπαϊκής επιστήμης. Με ίσους όρους, είναι φανερό πως θα ήταν καλύτερο να ζήσουμε στην Ευρώπη. Δεν έχει όμως αποφασιστική σημασία αυτή η έλλειψη. Ξέρω πολλούς συντρόφους που έζησαν επί είκοσι χρόνια στο εξωτερικό, κάπου στο Σαρλόττενμπουργκ. Κι' όμως δεν είνε σε θέση ν' απαντήσουν σε μια συγκεκριμένη ερώτηση για τη Γερμανία. Λίγο αργότερα έφθασα στο σημείο να μιλήσω για το καταπληκτικό αναποδογύρισμα πούκανε ο Κομμουνισμός, αφίνοντας, εδώ και λίγον καιρό, κάθε ισότητα, για να εισαγάγει την «κατ' αποκοπήν» αμοιβή και να δώσει σε κάθε έξυπνο εργάτη τη δυνατότητα να κερδίσει πολύ περισσότερα απ' τους άλλους.Είχαμε νιώσει κατάπληξη, συμπέρανα, όταν εσείς ο ίδιος, πριν λίγο καιρό, χαρακτηρίζατε «την εξίσωση των τάξεων» σαν μια επιβίωση των αστικών προλήψεων,Ο Στάλιν απάντησε :Μια τέλεια σοσιαλιστική κοινωνία, όπου ο καθένας θα έπαιρνε την ίδια ποσότητα ψωμιού και κρέατος, τα ίδια ρούχα, ακριβώς τες ίδιες ποσότητες προϊόντων, έναν τέτοιο σοσιαλισμό ο Μαρξισμός τον αγνοεί. Ο Μαρξ έλεγε μονάχα: Όσο οι τάξεις δεν θάχουν οριστικά καταργηθεί, όσο η εργασία δεν θάχει γίνει μια ανάγκη—γιατί σήμερα συχνά θεωρούν την εργασία σαν ένα βάρος—(γελώντας): πολλοί είναι σε μας εκείνοι που επιθυμούν να δουλέψουν οι άλλοι πιο πολύ απ' τους ίδιους—, όσο, λέμε,οι τάξεις δεν θάχουν καταργηθεί, ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με την εργασία που προσφέρει : Αυτός είναι ο Μαρξιστικός κανόνας του πρώτου σταδίου του σοσιαλισμού. Στον ολοκληρωτικό σοσιαλισμό, ο καθένας θα κάνει ό,τι μπορεί να κάνει και θα πληρώνεται ανάλογα με τις ανάγκες του. Τούτο ωστόσο είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένο: διαφορετικά άτομα, έχουν διαφορετικές ανάγκες, μεγάλες ή μικρές. Ο σοσιαλισμός δεν αρνήθηκε ποτέ τη διαφορά στα γούστα και στες ανάγκες. Διαβάστε λοιπόν την κριτική του Μαρξ ενάντια στον Στέρνερ και την κριτική του προγράμματος του Γκότα! Ο Μαρξ επιτίθεται ενάντια στην εξίσωση των τάξεων. Αυτή η εξίσωση είναι χωριάτικη νοοτροπία. Δέν είναι καθόλου σοσιαλιστική. Στην Ευρώπη, συχνά, φαντάζουνται τα πράματα με πολύ χωριάτικο τρόπο; σαν να θέλαμε να συγκεντρώσουμε το παν, για να το ξαναμοιράσουμε ύστερα, σε ίσα μέρη. Αυτά είναι του Μπαμπέφ, που δεν ήξερε τίποτε από επιστημονικό σοσιαλισμό. Κι' ο Κρόμβελλ ήθελε την εξίσωση των τάξεων.
Μ' όλο που κάθε φορά έπεφτε έξω σχετικά με τον Κρόμβελλ, δεν ήμουν εκεί για ν' αρχίσω ιστορικές διαμάχες με τον Στάλιν. Ξαναγύρισα λοιπόν στους ήρωες και στο σχηματισμό των θρύλλων και καθώς ίσα—ίσα με ρωτούσε αν μ' ενοχλούσε ο καπνός του τσιγάρου,(γιατί δεν εκάπνιζα πια), του είπα :
— Φαίνεται πως εκφραστήκατε ενάντια στους θρύλλους. Κι' όμως, στα σίγουρα, τίποτε δεν σας έκανε τόσο δημοφιλή όσο ο θρύλλος που ισχυρίζεται πως καπνίζετε πάντα πίπα.
Γέλασε:
—Βλέπετε πόσο λίγο χρειάζουμαι την πίπα μου. Την ξέχασα σήμερα στο σπίτι μου.
— Είσαστε αληθινά εχθρός των θρύλλων ;
—Όχι όταν προέρχουνται απ' το λαό.
—Είναι αργά. Θα θέλατε να γράψετε το όνομά σας στο φυλλάδιο που μου δώσατε;
Μούκανε καταφατικό νόημα, μα δεν ήξερε τί νά κάνει, σαν κάποιος που ζει προστατευμένος από αυτές τες κακές Ευρωπαϊκές συνήθειες και με ρώτησε :
—Ναι. μα τί ακριβώς πρέπει νά γράψω;
— Το όνομά σας και το όνομα του κυρίου Λούντβιχ, είπε ο διερμηνέας.
Αυτή τη στιγμή αμηχανίας, μου άρεσε. Σήκωσε λοιπόν απ' το τελευταίο φύλλο το κόκκινο μολύβι του, που ιχνογραφούσε μ' επιμέλεια κι' έγραψε με κόκκινα γράμματα στο τετράδιο. Μέτρησα τρία απ' τα φύλλα του, γεμάτα από αυτά τα σχεδιάσματα. Δεν πήρα ωστόσο μαζύ μου ούτε ένα, γιατί, με κάθε τρόπο, ένας μαθητής του Φρόϋντ θα τόπαιρνε αργότερα, για να το κάνει ψυχογραφική μελέτη. Σηκώθηκα και ρώτησα: (50)
—Δεν φαντάζουμαι να σας εκπλήξει τώρα μια ερώτηση;
—Τίποτε πια στη Ρωσσία δε μου κάνει έκπληξη.
—Αυτό είναι ένα διεθνές αίσθημα. Κι' εμείς, στη Γερμανία, δεν απορούμε πια. Τί σημαίνει η φιλοδοξία ; Διεγείρει ή παρεμποδίζει τη δύναμη της δράσης ;
— Εξαρτάται. Μπορεί πότε-πότε να χρησιμέψει σαν διεγερτικό, τες πιο πολλές όμως φορές είναι ένα εμπόδιο στη μοίρα ενός προσώπου.
— Μιλήσατε για Μοίρα. Αυτή η λέξη, στα Γερμανικά, έχει δυο σημασίες. Πιστεύετε στο πεπρωμένο;
Έξαφνα έγινε σοβαρός, με κοίταξε καταπρόσωπο κι' έκανε μια σύντομη εντυπωσιακή παύση. Ύστερα είπε με σκληρή φωνή:
—Όχι, δεν πιστεύω, είναι μια πρόληψη. Η έννοια του είναι ακατανόητη.
Άρχισε να γελάει με το υπόκωφο και σιγανό γέλιο του και μου είπε Γερμανικά: Σίκσαλ! Σίκσαλ! Ύστερα εξακολούθησε ρούσσικα, με περιφρόνηση: Όπως στους Έλληνες, που είχαν θεούς και θεές για να τους τα διευθύνουν όλα από ψηλά.
— Περάσατε από πολλούς κινδύνους ως τα τώρα, του είπα. Στην εξορία, στην επανάσταση, στον πόλεμο. Είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός πως ζείτε και πως σήμερα, στη θέση σας, δε βρίσκεται ένας άλλος;
Είχε θυμώσει, αυτό όμως δεν εβάστηξε παρά μια στιγμή. Ύστερα συνέχισε, σ' έναν τόνο που αναζητούσε αποφασιστικά τη σαφήνεια :
—Δεν ήταν τυχαίο γεγονός ! Υπήρχαν, καθώς φαίνεται, εσωτερικοί κι' εξωτερικοί λόγοι, που είχαν σαν αποτέλεσμα το να μη χαθώ. Ένα όμως τυχαίο περιστατικό, θα μπορούσε νάχει σαν αποτέλεσμα (51) το να βρίσκεται ένας άλλος εδώ, στη θέση μου.
Ύστερα, σα νάθελε ν' αποφύγει αυτό το σκοτεινό κι' ανησυχητικό σύννεφο και νάβρει καταφύγιο στην Εγελιανή του σαφήνεια, που με τόσο κόπο έχει κερδίσει, συνέχισε:
— Τύχη είναι η έλλειψη νόμων. Κάτι μυστικιστικό. Δεν πιστεύω σ' έναν τέτοιο μυστικισμό. Σίγουρα υπήρχαν λόγοι για να επιζήσω ύστερα από όλους αυτούς τους κινδύνους. Αυτό όμως το ίδιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κι' από διαφορετικές συγκυρίες.
«Μοίρα!». Άκουγα πίσω μου αυτή τη σκοτεινή Γερμανική λέξη, όταν κατεβήκαμε για ν' ανεβούμε στ' αυτοκίνητο.
Σ' αυτό το φρούριο, όπου είχαν ζήσει όλοι αυτοί οι τσάροι, όπου, όχι πάντα απ' το φυσικό δρόμο, είχαν βρει την εξουσία και ύστερα το θάνατο, όπου όλα τα πράματα, μες το σκοτάδι, φαίνουνται σκυθρωπά και γεμάτα απειλές, ο γυιός ενός Γεωργιανού αγρότη τόλμησε να γελάσει όταν προφέρθηκε η μεγάλη λέξη. Η σειρά των κανονιών φωτίστηκε. Το καθένα τους ήταν στολισμένο μ' ένα επίχρυσο Ν, που ένας μικρός υπολοχαγός, σ' ένα έρημο νησί, τόλμησε να βάλει στο στόμα του θανάτου. «Τί θέλετε ακόμα με τη μοίρα ; είχε πει ο Ναπολέων. Μοίρα, είναι η πολιτική».
ΤΕΛΟΣ
Στην πραγματικότητα όλα αποφασίζονται σ' αυτό το πολιτικό γραφείο του Κόμματος, που έχει εννέα μέλη. Εδώ οι υπουργοί κάνουν τες αναφορές τους κι' εδώ παίρνουν τες οδηγίες τους, τες κατευθυντήριες γραμμές.
Οι τρεις ή τέσσερες κάμαρες και οι διάδρομοι που διασχίζουμε, έχουν διευθετηθεί σε γραφεία, μ' απλότητα αλλά και φροντίδα. Δίχως ταπέτα, με τους τοίχους σκεπασμένους μόνο με μακρυές κόκκινες, κουρτίνες, οδηγούν προς την πόρτα του Στάλιν, που μας δέχεται αμέσως. Συνοδεύομαι απ' το νεαρό προϊστάμενο του τύπου, που ξέρει περίφημα πολλές γλώσσες και είναι εξαίρετος διερμηνέας. Χωρίς να υπολογίσουμε τον Κεμάλ, ο Στάλιν είνε ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο χρειάσθηκε να συνεννοηθώ με την βοήθεια ενός διερμηνέα. Δεν ξέρει καμμιά γλώσσα της Δύσης. Το δωμάτιο είναι πολύ μακρύ. Αρκετά μακρυά απ' την πόρτα για να μπορούν πιο εύκολα να αποφεύγουν τες απόπειρες, ακριβώς στο βάθος βλέπω να ορθώνεται ένας άνθρωπος με μέτριο ανάστημα, ντυμένος με μια καφετιά ανοιχτή μπλούζα κατακαθαρη σαν το δωμάτιο το ίδιο, που το διατηρούν τηρώντας με ακρίβεια όλους τούς κανόνες της υγιεινής.
Σ' ένα μακρύ τραπέζι, περιτριγυρισμένος από καρέκλες, που χρησιμεύει στες συσκέψεις, βλέπει κανένας πολλές μποτίλιες νερού, ποτήρια και μεγάλα σταχτοδοχεία, όλα αυτά τακτοποιημένα με πολλή φροντίδα. Πορτραίτα του Λένιν, του Μαρξ κι' ενός ανθρώπου που μου είναι άγνωστος, μεγάλες φωτογραφίες κρεμασμένες στους τοίχους, που είναι σκεπασμένοι με σκούρο πράσινο χαρτί. Πάνω απ' το καλοσυγυρισμένο γραφείο, πάλι ο Λένιν και κοντά του, όπως παντού στα γραφεία της Ανατολής, τέσσερα ή πέντε τηλέφωνα.
Ψιθύρισε μια «καλησπέρα» ρούσσικα, χαμογέλασε με αμηχανία, μου πρόσφερε τσιγάρα με πολλήν ευγένεια, μου εξασφάλισε απόλυτη ελευθερία λόγων, ισχυρίστηκε πως έχει μιάμισυ ώρα καιρό, μας κράτησε όμως περισσότερο, όταν σε μιάμισυ ώρα, τούδειξα
Μια κάπια αμηχανία που σ' έναν ισχυρόν άνθρωπο ταιριάζει όσο και σε μιαν ώμορφη γυναίκα, δεν είναι κάτι το εκπληκτικό γιατί ο Στάλιν δεν βλέπει σχεδόν ποτέ ανθρώπους της Δύσης. Κανένας απ' τους πρεσβευτάς και τους άλλους απεσταλμένους που μένουν στη Μόσχα και σχεδόν κανένας απ' τους μεγάλους ειδικούς, δεν τον είδε ποτέ. Ο μόνος ξένος που, καθώς λένε έχει ελεύθερη είσοδο στο σπίτι του Στάλιν, είναι ο γέρος ο Κούπερ, ο μεγάλος Αμερικανός τεχνικός υδραυλικών εγκαταστάσεων, που φτιάνει το φράγμα του Δνειπέρου, Ο διερμηνέας μου, παρ' όλη τη θέση πού κατέχει, δεν είχε ποτέ ως τα τότε δει τον Στάλιν.
Μιλώντας πάντα στον διερμηνέα, ο Στάλιν, που σπάνια θα κυττάζει κανέναν προσεκτικά, είχε ένα πρόσχημα για να μην κυττάζει τον επισκέπτη του, αφού μάλιστα, όλες τούτες τες δυο ώρες, ιχνογραφούσε αδιάκοπα. Τί ιχνογραφούσε; Μ' ένα κόκκινο μολύβι έφτιανε κύκλους, αριθμούς και κόκκινα αραβουργήματα. Ποτέ δε γύριζε ανάποδα το μολύβι, που ήταν μπλε απ' την άλλη μεριά. Με το πέρασμα της ώρας, γέμισε με κόκκινα σημάδια πολλά φύλλα χαρτιού. Τα έπαιρνε κάθε φορά από ένα σωρό, που βρισκόταν στο τραπέζι των συνεδριάσεων και πότε-πότε τα δίπλωνε και τάσκιζε. Με τον τρόπο αυτό, μόνο για μερικές στιγμές μπόρεσα ν' αρπάξω αυτό που προδίδει τον άνθρωπο : το βλέμμα του, γεμάτο γκρίζες σκιές κι' ασάφεια. Δεν είναι το βλέμμα ενός εχθρού της ανθρωπότητας, αλλά ενός ανθρώπου που είναι μόνος και που η πείρα του τον έκανε δύσπιστο. Μπορώ να φανταστώ αυτόν τον άνθρωπο να προχωράει ξαφνικά ενάντια σ' έναν αντίπαλο, για να τον συντρίψει με τούτο ίσα-ίσα το βλέμμα. Γενικά αυτός ο άνθρωπος, που ξέρει να περιμένει και να υπομένει, φαίνεται να μας ετοιμάζει εκπλήξεις. Όσο διαρκούσε ο πόλεμος, στα 1919 ή στα 1920, χώρισε και παντρέφτηκε την δεκαεξάχρονη κόρη ενός Γεωργιανού, παιδικού του φίλου.
Στα διαλείμματα, την ώρα που μετάφραζαν και ξαναμετάφραζαν τα όσα είχαμε πει, μπόρεσα να τον θαυμάσω με την ησυχία μου, μια κιόλα που η ομιλία του είναι αργή όσο και η περπατησιά του. Αυτές οι παρεμβολές, αφαιρούν απ' τη συνομιλία το θέλγητρο μερικών φραστικών σχημάτων, που ανάμεσα τους κσμμιά φορά μπορούμε να μισοδούμε ατόφιο έναν άνθρωπο.
Ακόμα πιο λυπηρό απ' αυτή την άποψη, ήταν το ότι ο συνομιλητής μου έμενε αρκετά ακίνητος και πολύ σπάνια υπογράμμιζε τα λόγια του με χειρονομίες. Αν συμπτωματικά, σύμφωνα όμως με παληά μου συνήθεια, σηκωνόμουν στη μέση της συζήτησης για να περπατήσω απ' τη μιαν άκρη της κάμαρας στην άλλη, θα μ' έπαιρναν σίγουρα για τρελλό.
Αυτό που με το πέρασμα της ώρας συμπλήρωσε το πορτραίτο του Στάλιν, καθώς το περίγραψα πάρα πάνω, ήταν ο βαθύς και σκοτεινός τόνος της φωνής του, που ποτέ δε θα φωνάζει με θέρμη ένα «θέλω" αποφασιστικό για τη μοίρα των ανθρώπων, μα θα το αφίνει να πέφτει υπόκωφα, σαν τσεκουριά. Αυτό που συνολικά αναδίνεται απ' την εξωτερική του εμφάνιση, είναι η εικόνα ενός υπερασπιστή. Ο Στάλιν είναι σίγουρα ένας άνθρωπος που φοβίζει πολλούς άντρες και πολλές γυναίκες, όχι όμως τα παιδιά και τα ζώα. Άλλοτε τους τέτοιους ανθρώπους τους αποκαλούσαν λαοπατέρες.
Καθώς εμάς τους άλλους μας θεωρούν, όταν μπαίνουμε στο Κρεμλίνο, εχθρούς, ήμουν αποφασισμένος να παίζω, στες ερωτήσεις που θάκανα, έναν τέτοιο ρόλο. Ο Στάλιν μούδινε κάθε φορά απαντήσεις που εξαντλούσαν το θέμα και που συνώψισα εδώ. Μιλάει με μικρές, πολύ καθαρές φράσεις, όχι σαν κάποιος πού συνήθισε στην απλότητα της γλώσσας, γιατί είχε να μιλήσει με \ό λαό, αλλά σαν κάποιος πού σκέφτεται δημιουργικά, αργό και δίχως πάθος. Σαν τέλειος μαθητής του Χαΐγκελ, που κυριαρχεί στη Μοσχοβίτικη Ιδεολογία .(Ο Μαρξ στη Ρωσσία, ο Νίτσε στην Ιταλία, ο Χαΐγκελ και στες δύο χώρες: Οι Γερμανοί φαίνουνται προορισμένοι να προμηθεύουν στους άλλους δικτάτορες, που δεν είναι όμως τίποτε άλλο παρά δικτάτορες ξένοι).O Στάλιν ακουμπά πρώτα στο τραπέζι το αξίωμα που θα αποδείξει, το περιζώνει σιγά σιγά κ' ύστερα ξαναγυρίζει σ' αυτό. Του αρέσει να τακτοποιεί τα ζητήματα σε αριθμημένες απόψεις και υπολογίζει πολύ με ποσοστά κι' αναλογίες αριθμητικές. Τόσα στα εκατό. Στη συζήτηση λοιπόν, ο Στάλιν είναι ο αντίποδας ενός ανθρώπου πού γεννήθηκε διπλωμάτης. Καμμιά ή σχεδόν καμμιά φορά δεν μούδωσε την ανούσια και δίχως ζουμί απάντηση ενός άνθρωπου του Κόμματος, όπως μου συνέβηκε με τους άλλους Κομμουνιστές. Δίχως να μπορεί νάναι έτοιμος για ν' απαντήσει στες περισσότερες ερωτήσεις μου, δίχως νάχει την πείρα των Υπουργών της Δύσης, που κάθε βδομάδα τους ρωτούν τα ίδια πράματα, ξέροντας πως θα γνωοτοποιούσα τες απαντήσεις του σ' ολόκληρο τον κόσμο, δεν έκανε όμως ούτε μιαν ανασκευή στα όσα είχε πει, είχε έτοιμα όλα τα ονόματα κι' όλες τες ιστορικές χρονολογίες, δεν μούπε να του δώσω κανένα αντίγραφο, δέν μου ζήτησε ούτε την πιο ελάχιστη διόρθωση. Σπάνια συνάντησα μια τέτοια βεβαιότητα. Καθώς, σε μια συνομιλία δίχως διερμηνέα, δεν κρατώ καμμιά σημείωση, κάνω ύστερα μόνος μου μια περίληψη των όσων επιτρέπει το τακτ και η πολιτική Εδώ, αντίθετα, στενογράφησα τα λόγια του Στάλιν και χωρίς να στυλιζάρω τίποτε, δε μπόρεσα αργότερα να βρώ ούτε το πιο μικρό χάσμα στον ειρμό της σκέψης του. Απ την άλλη μεριά, δίχως να υπολογίσω μια προσωπική ερώτηση που μούκανε. ο Στάλιν δεν άφησε να του ξεφύγει ούτε μια λέξη για να με παρακαλέσει να μετριάσω ή να μη δημοσιέψω το δείνα ή το τάδε πράμα. Όταν αναλογίζουμαι τη δουλειά των φτωχών συμβούλων μας, που ετοιμάζουνε ένα λόγο της Βουλής παράγραφο με παράγραφο, ή με τον προϊστάμενο τους του γραφείου τύπου φροντίζουν να διορθωθεί μια συνέντευξη, εκτιμώ ακόμα περισσότερο αυτό τον Καυκασιανό γυιό του παπουτσή, που ποτέ του δέν έμαθε τίποτε συστηματικά και που σήμερα κυβερνάει ένα μεγάλο μέρος τής ανθρωπότητας.
—Έχετε πίσω σας μια τόσο πολύχρονη ζωή συνωμότη! είπα. Πιστεύετε ότι, κάτω απ' το δικό σας καθεστώς, δεν είναι πια δυνατά παράνομα κινήματα;
—Είναι δυνατά. Εν μέρει.
—Αυτός σας ο φόβος είναι ο κυριώτερος λόγος που σας κάνει, δεκατέσσερα χρόνια ύστερα απ την επανάσταση, να κυβερνάτε ακόμα με τόση σκληρότητα;
—Όχι. Θα σας εξηγήσω τον κυριώτερο λόγο, με μερικά παραδείγματα.
Όταν οι μπολσεβίκοι έφθασαν στην εξουσία, φέρθηκαν πολύ μαλακά στον εχθρό. Οι μενσεβίκοι λόγου χάρη είχανε τες νόμιμες εφημερίδες τους. Το ίδιο και οι σοσιαλεπαναστάτες και οι στρατιωτικοί. Όταν ο Κρασνώφ, στρατηγός των Λευκορώσσων βάδισε ενάντια στο Λένινγκραντ και τον πιάσαμε, θα πρεπε, σύμφωνα με τούς νόμους του πολέμου, να τουφεκιστεί ή το λιγώτερο να φυλακιστεί.
Τον αφίσαμε ωστόσο ελεύθερο επί τω λόγω της τιμής του. Αργότερα έγινε φανερό πως, μ' αυτό τον τρόπο, θάβαμε καί τον εαυτό μας κι' ολόκληρο το σύστημα. Κάναμε ένα σφάλμα. Με το να φερθούμε μαλακά σ' ένα πρόσωπο με τέτοια δύναμη, διαπράτταμε ένα έγκλημα ενάντια στην εργατική τάξη. Κι' αυτό δεν άργησε να φανερωθεί. Οι σοσιαλεπαναστάτες της δεξιάς και οι μενσεβίκοι της δεξιάς, μείον Μπογδάνωφ και τους άλλους, είχανε οργανώσει τότε την επανάσταση των Γιούγκερς. Ο Κρασνώφ ωργάνωσε τους Κοζάκους και πολέμησε επί δυό χρόνια ενάντια στα Σοβιέτ. Ο Μαμόντωφ ενώθηκε μαζύ του. Σε λίγο αντιληφθήκαμε πως, πίσω απ' ούτούς τους πράκτορες, κρυβόντουσαν οι μεγάλες δυνάμεις της Δύσης και οι Γιαπωνέζοι. Καταλάβαμε τότε πως, δίχως σκληρά μέτρα, σκληρή πολιτική, δέ θά μπορούσαμε νά συνεχίσουμε Η δική μας παληά, παράνομη προσπάθεια, παίζει σίγουρα κάποιο ρόλο, ο ρόλος όμως τούτος δέν είναι αποφασιστικός.
— Αυτή ωστόσο η σκληρή σας πολιτική, φαίνεται νάχει εμπνεύσει ένα γενικό φόβο. Έχω την εντύπωση ότι σε τούτη τη χώρα, όλος ο κόσμος φοβάται και ότι η προσπάθεια σας δεν θα μπορούσε να πετύχει παρά με το Ρούσσικο λαό, τον υπομονετικό και μαθημένο στην υπακοή.
— Πλανιέστε, η πλάνη σας όμως είναι πολύ διαδομένη, θαρρείτε πως θα μπορούσαμε, επί δεκατέσσερα χρόνια, να σταθούμε στην εξουσία μονάχα μέ τρομοκρατικά μέσα κι' εμπνέοντας το φόβο στους ανθρώπους; Αδύνατον! Οι τσάροι, πάνω σ' αυτό, ξέρουν περισσότερα απ' όσα οποιοδήποτε άλλος. Μιά παληά πείρα: Η Ευρωπαϊκή μπουρζουαζία και ιδιαίτερα η Γαλλική μπουρζουαζία, βοηθούσαν τον Τσάρο στο να τρομοκρατεί το Λαό. Και τί πέτυχαν; Τίποτε
—Ωστόσο, η Βασιλεία των Ρωμανώφ βάστηξε τρακόσα χρόνια.........................
Καθώς όμως ο δραγουμάνος μετάφραζε την κάθε λέξη, ο Στάλιν μου απάντησε:
—Το ξέρω. Μ' όλο που μια τέτοια μορφή Κράτους καταστράφηκε σε μερικές χώρες της Ευρώπης, το φεουδαρχικό πνεύμα μένει ακόμα ζωντανό σ' αυτές. Πολλοί τεχνικοί και σπεσιαλίστες ανατράφηκαν με αυτό το πνεύμα και ξαναπήραν την κληρονομιά των αριστοκρατών. Δε μπορεί να πει κανένας το ίδιο και για τήν Αμερική Είναι μια χώρα αποίκων, δίχως γαιοκτήμονες κι' αριστοκράτες. Από αυτά προέρχουνται τα γερά τους ήθη. Αυτά τα ήθη είναι πολύ απλά στους βιομηχανικούς και στους οικονομικούς κύκλους γενικά και οι εργάτες μας πούγιναν διευθυντές βιομηχανιών, το παρατηρούν αμέσως στην Αμερική. Εκεί πέρα, όσο κρατάει η δουλειά, είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις ένα μηχανικό από έναν απλόν εργάτη.Ο Στάλιν είχε πολύ σωστά διατυπώσει τη συγγένεια αυτών των δυο τόσο ανόμοιων χωρών, της Αμερικής και της Ρωσσίας. Έξαφνα, δίχως κανέναν ειρμό, συνέχισε:— Αν όμως νιώθουμε συμπάθεια για κάποιους σαν έθνος ή για το μεγαλύτερο ποσοστό ενός έθνους, αυτοί είναι οι Γερμανοί. Η συμπάθεια που νιώθουμε για τους Αμερικάνους, δε μπορεί να συγκριθεί μ' αυτή που νιώθουμε για τους Γερμανούς.— Και γιατί τους Γερμανούς ειδικά;—Είναι ένα γεγονός.Εδώ ο Στάλιν πούχει τη συνήθεια να φέρνει τόσα επιχειρήματα και τόσες αποδείξεις για να υποστηρίξει τα λόγια του, αρκείται σε αυτά τα τρία λόγια, που ο τόνος τους άλλωστε έδειχνε καθαρά πως ήθελε ναποφύγει κάθε καινούργια ερώτηση πάνω σ' αυτό το θέμα. Αυτή όμως η αίφνήδια εκδήλωση συμπάθειας είχε τόσους απώτερους σκοπούς, που δεν τον άφισα τόσο γρήγορα και του είπα :
—Νομίζω πως γελιέστε σχετικά με τες ελπίδες που στηρίζετε στη Γερμανία. Οι Γερμανοί αγαπούν περισσότερο την τάξη από την ελευθερία. Γι' αυτό και σε μας, επαναστάσεις δεν γίνονται ή δεν πετυχαίνουν.
— Αυτό που λέτε για τους Γερμανούς είναι σωστό αναφορικά με το παρελθόν, απάντησε ο Στάλιν. Όταν κατοικούσα στο 1907 στο Βερολίνο, κοροϊδεύαμε συχνά την πειθαρχικότητα των Γερμανών φίλων μας. Διηγούμαστε τότε πως η διεύθυνση του Κόμματος είχε κάποτε οργανώσει μια διαδή λωση και διάφοροι σύντροφοι απ' τα προάστεια έπρεπε νάρθουν, μιαν ωρισμένη ώρα, στο Βερολίνο. Διακόσια πρόσωπα ήρθαν από ένα προάστειο, σταμάτησαν όμως εκεί που γινόταν ο έλεγχος των εισιτηρίων, γιατί ο ελεγκτής εκείνη τη στιγμή έλλειπε. «Περάστε, λοιπόν, τους είπε ένας Ρώσσος, έχετε όλοι τα εισιτήρια σας εν τάξει!» Κανένας όμως δεν εκουνήθηκε απ' τη θέση του και φαίνεται πως έμειναν εκεί δυό ώρες ολόκληρες. Όταν ήμουν στη Δρέσδη και στο Χαίμνιτζ ανάμεσα στά 1905 καί στά 1907, σεβόντουσαν το νόμο σαν το κρύο, σαν τον κεραυνό, σαν μια δύναμη που ενάντια της κανένας δεν μπορεί να ορθωθεί. Στη Βιέννη, στα 1912, σ' όλες τες γωνιές του πάρκου του Σέμπρουν, διαβάζαμε, εγώ και οι φίλοι μου, την πινακίδα: «Απαγορεύεται». Δεν είμαστε μαθημένοι σε κάτι τέτοια κι' επληρώσαμε είκοσι φορές στη σειρά μια κορώνα πρόστιμο, γιατί, είκοσι φορές στη σειρά, θελήσαμε με αληθινήν ηδονή, να παραβιάσουμε το νόμο. Οι Γερμανοί φίλοι μας, κορόιδεψαν την ευχαρίστηση που νιώθαμε στο να κάνουμε κάτι τέτοιο. Έτσι ήταν άλλοτε.Όμως, σήμερα, πού θα βρήτε πια αυτή την αγάπη των Γερμανών για την τάξη ; Πού θα βρήτε το σεβασμό του νόμου ; Οι εθνικοσοσιαλιστές (η συνομιλία μας έγινε στα 1931), παραβιάζουν τους νόμους παντού όπου τους βρίσκουν. Τραβούν και χτυπούν παντού ! Και οι εργάτες στη Γερμανία βγαίνουν σήμερα απ' τες πόλεις και πάνε να ξεθάψουν πατάτες που δεν τους ανήκουν. Όλα έχουν αλλάξει!Σώπασε και για πρώτη φορά παράλειψε να βγάλει το Εγελιανό του συμπέρασμα, σίγουρα γιατί του φάνηκε πολύ εύκολο να προβλέψει τη Γερμανική επανάσταση.
—Στην Ευρώπη, είπα, περάσατε, αν δε γελιέμαι, πολύ λίγους μήνες. Αντίθετα ο Λένιν έζησε είκοσι χρόνια στην Ευρώπη. Τί είναι κείνο που κατά τη γνώμη σας,προετοιμάζει καλύτερα έναν επαναστάτη: η δράση στο εσωτερικό ή στην εξορία ;Αυτή τη φορά, δεν άρχισε μ' ένα «ναί» ή μ' ένα «όχι», καθώς συνειθίζει, μα, πριν υποστηρίξει την άποψη του, έκανε μια παρατήρηση :— Εξαιρώ τόν Λένιν. Ελάχιστοι από κείνους που έμειναν στη Ρωσσία, έμειναν τόσο στενά δεμένοι με την εδώ ζωή, όσο ο Λένιν στο εξωτερικό. Όλες τες φορές που τον είδα, στα 1907, στα 1908, στα 1912, λάβαινε μια σωρεία από επιστολές Ρώσσων πολιτικών. Έτσι κατάφερνε να ξέρει για τη Ρωσσία περισσότερα πράματα από όσα ήξεραν αυτοί που έμεναν μέσα στον τόπο. Κι' όμως θεωρούσε δυστύχημα, το ότι έπρεπε να μένει στην ξενητιά. Όσο για τους άλλους, που δεν άφισαν τη Ρωσσία και που ο αριθμός τους είναι φυσικά πολύ μεγαλύτερος, αυτοί ήταν πολύ πιο χρήσιμοι στην κίνηση. Εκατό με διακόσιοι, πάνω - κάτω, έμεναν τότε στο εξωτερικό. Στη σημερινή Κεντρική Επιτροπή, απ' τα εβδομήντα μέλη, δεν υπάρχουν παρά τρία ή τέσσερα που έζησαν στο εξωτερικό.
—Δέν σας λείπει λοιπόν η γνώση της Ευρώπης, που είχεν ο Λένιν ;
—Τι εννοείτε με τη λέξη Ευρώπη ; Ξέρετε πολλούς εξόριστους. Κι' εγώ ο ίδιος ξέρω πολλούς εξόριστους. Αυτός που θέλει να μελετήσει την Ευρώπη, έχει περισσότερες δυνατότητες να τη μελετήσει, μένοντας στην Ευρώπη την ίδια. Απ' αυτή την πλευρά, εμείς οι άλλοι, που δεν εμείναμε παρά λίγο καιρό στο εξωτερικό, χάσαμε κάτι. Αυτό όμως δεν έχει αποφασιστική σημασία στη γνώση της οικονομίας, της τεχνικής, του σχηματισμού των κέντρων διεύθυνσης, της φιλολογίας όλων των ειδών, των καλών τεχνών και της Ευρωπαϊκής επιστήμης. Με ίσους όρους, είναι φανερό πως θα ήταν καλύτερο να ζήσουμε στην Ευρώπη. Δεν έχει όμως αποφασιστική σημασία αυτή η έλλειψη. Ξέρω πολλούς συντρόφους που έζησαν επί είκοσι χρόνια στο εξωτερικό, κάπου στο Σαρλόττενμπουργκ. Κι' όμως δεν είνε σε θέση ν' απαντήσουν σε μια συγκεκριμένη ερώτηση για τη Γερμανία. Λίγο αργότερα έφθασα στο σημείο να μιλήσω για το καταπληκτικό αναποδογύρισμα πούκανε ο Κομμουνισμός, αφίνοντας, εδώ και λίγον καιρό, κάθε ισότητα, για να εισαγάγει την «κατ' αποκοπήν» αμοιβή και να δώσει σε κάθε έξυπνο εργάτη τη δυνατότητα να κερδίσει πολύ περισσότερα απ' τους άλλους.Είχαμε νιώσει κατάπληξη, συμπέρανα, όταν εσείς ο ίδιος, πριν λίγο καιρό, χαρακτηρίζατε «την εξίσωση των τάξεων» σαν μια επιβίωση των αστικών προλήψεων,Ο Στάλιν απάντησε :Μια τέλεια σοσιαλιστική κοινωνία, όπου ο καθένας θα έπαιρνε την ίδια ποσότητα ψωμιού και κρέατος, τα ίδια ρούχα, ακριβώς τες ίδιες ποσότητες προϊόντων, έναν τέτοιο σοσιαλισμό ο Μαρξισμός τον αγνοεί. Ο Μαρξ έλεγε μονάχα: Όσο οι τάξεις δεν θάχουν οριστικά καταργηθεί, όσο η εργασία δεν θάχει γίνει μια ανάγκη—γιατί σήμερα συχνά θεωρούν την εργασία σαν ένα βάρος—(γελώντας): πολλοί είναι σε μας εκείνοι που επιθυμούν να δουλέψουν οι άλλοι πιο πολύ απ' τους ίδιους—, όσο, λέμε,οι τάξεις δεν θάχουν καταργηθεί, ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με την εργασία που προσφέρει : Αυτός είναι ο Μαρξιστικός κανόνας του πρώτου σταδίου του σοσιαλισμού. Στον ολοκληρωτικό σοσιαλισμό, ο καθένας θα κάνει ό,τι μπορεί να κάνει και θα πληρώνεται ανάλογα με τις ανάγκες του. Τούτο ωστόσο είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένο: διαφορετικά άτομα, έχουν διαφορετικές ανάγκες, μεγάλες ή μικρές. Ο σοσιαλισμός δεν αρνήθηκε ποτέ τη διαφορά στα γούστα και στες ανάγκες. Διαβάστε λοιπόν την κριτική του Μαρξ ενάντια στον Στέρνερ και την κριτική του προγράμματος του Γκότα! Ο Μαρξ επιτίθεται ενάντια στην εξίσωση των τάξεων. Αυτή η εξίσωση είναι χωριάτικη νοοτροπία. Δέν είναι καθόλου σοσιαλιστική. Στην Ευρώπη, συχνά, φαντάζουνται τα πράματα με πολύ χωριάτικο τρόπο; σαν να θέλαμε να συγκεντρώσουμε το παν, για να το ξαναμοιράσουμε ύστερα, σε ίσα μέρη. Αυτά είναι του Μπαμπέφ, που δεν ήξερε τίποτε από επιστημονικό σοσιαλισμό. Κι' ο Κρόμβελλ ήθελε την εξίσωση των τάξεων.
Μ' όλο που κάθε φορά έπεφτε έξω σχετικά με τον Κρόμβελλ, δεν ήμουν εκεί για ν' αρχίσω ιστορικές διαμάχες με τον Στάλιν. Ξαναγύρισα λοιπόν στους ήρωες και στο σχηματισμό των θρύλλων και καθώς ίσα—ίσα με ρωτούσε αν μ' ενοχλούσε ο καπνός του τσιγάρου,(γιατί δεν εκάπνιζα πια), του είπα :
— Φαίνεται πως εκφραστήκατε ενάντια στους θρύλλους. Κι' όμως, στα σίγουρα, τίποτε δεν σας έκανε τόσο δημοφιλή όσο ο θρύλλος που ισχυρίζεται πως καπνίζετε πάντα πίπα.
Γέλασε:
—Βλέπετε πόσο λίγο χρειάζουμαι την πίπα μου. Την ξέχασα σήμερα στο σπίτι μου.
— Είσαστε αληθινά εχθρός των θρύλλων ;
—Όχι όταν προέρχουνται απ' το λαό.
—Είναι αργά. Θα θέλατε να γράψετε το όνομά σας στο φυλλάδιο που μου δώσατε;
Μούκανε καταφατικό νόημα, μα δεν ήξερε τί νά κάνει, σαν κάποιος που ζει προστατευμένος από αυτές τες κακές Ευρωπαϊκές συνήθειες και με ρώτησε :
—Ναι. μα τί ακριβώς πρέπει νά γράψω;
— Το όνομά σας και το όνομα του κυρίου Λούντβιχ, είπε ο διερμηνέας.
Αυτή τη στιγμή αμηχανίας, μου άρεσε. Σήκωσε λοιπόν απ' το τελευταίο φύλλο το κόκκινο μολύβι του, που ιχνογραφούσε μ' επιμέλεια κι' έγραψε με κόκκινα γράμματα στο τετράδιο. Μέτρησα τρία απ' τα φύλλα του, γεμάτα από αυτά τα σχεδιάσματα. Δεν πήρα ωστόσο μαζύ μου ούτε ένα, γιατί, με κάθε τρόπο, ένας μαθητής του Φρόϋντ θα τόπαιρνε αργότερα, για να το κάνει ψυχογραφική μελέτη. Σηκώθηκα και ρώτησα: (50)
—Δεν φαντάζουμαι να σας εκπλήξει τώρα μια ερώτηση;
—Τίποτε πια στη Ρωσσία δε μου κάνει έκπληξη.
—Αυτό είναι ένα διεθνές αίσθημα. Κι' εμείς, στη Γερμανία, δεν απορούμε πια. Τί σημαίνει η φιλοδοξία ; Διεγείρει ή παρεμποδίζει τη δύναμη της δράσης ;
— Εξαρτάται. Μπορεί πότε-πότε να χρησιμέψει σαν διεγερτικό, τες πιο πολλές όμως φορές είναι ένα εμπόδιο στη μοίρα ενός προσώπου.
— Μιλήσατε για Μοίρα. Αυτή η λέξη, στα Γερμανικά, έχει δυο σημασίες. Πιστεύετε στο πεπρωμένο;
Έξαφνα έγινε σοβαρός, με κοίταξε καταπρόσωπο κι' έκανε μια σύντομη εντυπωσιακή παύση. Ύστερα είπε με σκληρή φωνή:
—Όχι, δεν πιστεύω, είναι μια πρόληψη. Η έννοια του είναι ακατανόητη.
Άρχισε να γελάει με το υπόκωφο και σιγανό γέλιο του και μου είπε Γερμανικά: Σίκσαλ! Σίκσαλ! Ύστερα εξακολούθησε ρούσσικα, με περιφρόνηση: Όπως στους Έλληνες, που είχαν θεούς και θεές για να τους τα διευθύνουν όλα από ψηλά.
— Περάσατε από πολλούς κινδύνους ως τα τώρα, του είπα. Στην εξορία, στην επανάσταση, στον πόλεμο. Είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός πως ζείτε και πως σήμερα, στη θέση σας, δε βρίσκεται ένας άλλος;
Είχε θυμώσει, αυτό όμως δεν εβάστηξε παρά μια στιγμή. Ύστερα συνέχισε, σ' έναν τόνο που αναζητούσε αποφασιστικά τη σαφήνεια :
—Δεν ήταν τυχαίο γεγονός ! Υπήρχαν, καθώς φαίνεται, εσωτερικοί κι' εξωτερικοί λόγοι, που είχαν σαν αποτέλεσμα το να μη χαθώ. Ένα όμως τυχαίο περιστατικό, θα μπορούσε νάχει σαν αποτέλεσμα (51) το να βρίσκεται ένας άλλος εδώ, στη θέση μου.
Ύστερα, σα νάθελε ν' αποφύγει αυτό το σκοτεινό κι' ανησυχητικό σύννεφο και νάβρει καταφύγιο στην Εγελιανή του σαφήνεια, που με τόσο κόπο έχει κερδίσει, συνέχισε:
— Τύχη είναι η έλλειψη νόμων. Κάτι μυστικιστικό. Δεν πιστεύω σ' έναν τέτοιο μυστικισμό. Σίγουρα υπήρχαν λόγοι για να επιζήσω ύστερα από όλους αυτούς τους κινδύνους. Αυτό όμως το ίδιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κι' από διαφορετικές συγκυρίες.
«Μοίρα!». Άκουγα πίσω μου αυτή τη σκοτεινή Γερμανική λέξη, όταν κατεβήκαμε για ν' ανεβούμε στ' αυτοκίνητο.
Σ' αυτό το φρούριο, όπου είχαν ζήσει όλοι αυτοί οι τσάροι, όπου, όχι πάντα απ' το φυσικό δρόμο, είχαν βρει την εξουσία και ύστερα το θάνατο, όπου όλα τα πράματα, μες το σκοτάδι, φαίνουνται σκυθρωπά και γεμάτα απειλές, ο γυιός ενός Γεωργιανού αγρότη τόλμησε να γελάσει όταν προφέρθηκε η μεγάλη λέξη. Η σειρά των κανονιών φωτίστηκε. Το καθένα τους ήταν στολισμένο μ' ένα επίχρυσο Ν, που ένας μικρός υπολοχαγός, σ' ένα έρημο νησί, τόλμησε να βάλει στο στόμα του θανάτου. «Τί θέλετε ακόμα με τη μοίρα ; είχε πει ο Ναπολέων. Μοίρα, είναι η πολιτική».
ΤΕΛΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου