MIX. Α. ΒΟΛΟΝΑΚΗ: Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ

ΜΑΘΗΜΑ ΥΠΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑ­ΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ κ. MIX. Α. ΒΟΛΟΝΑΚΗ 

O φασισμός αποτελών καινοφανές, δύναται τις να είπη, πολίτευμα, είνε δημιούργημα των ιδιαιτέρων συνθηκών, υφ' ας διετέλει η Ιταλία από της ενάρξεως του παγκοσμίου πολέμου και κυρίως μετά την λήξιν αυτού.

Μιχ..Δ Βολονάκης

Η Ιταλία έζησεν από της εθνικής αποκαταστάσεως της υπό το κρά­τος μιας και μόνης εμμόνου ιδέας, ότι δηλ. είνε η κατ' εξοχήν προνομιού­χος χώρα της Ευρώπης και η επηγγελμένη να καθοδήγηση τον σύγγρονον κόσμον προς νέους ηθικούς ρυθ­μούς και ιδεολογικούς παραδείσους. Το μέγα παρελθόν της, το τε ρωμαϊκόν και το των ελευθέρων πόλεων της εδικαιολόγει εν μέρει τας Ιταλικάς ταύτας αξιώσεις και ευγενείς αναμφισβητήτως  φιλοδοξίας.

Αλλ' η περίοδος αύτη,καθ' ην η Ιταλία τοιαύτα έτρεφεν όνειρα και δια τοιούτων εβαυκαλίζετο ελπίδων και τοιαύτην είχεν επί τας δυνά­μεις της πεποίθησιν, συνέπιπτε  με την ανάπτυξιν του λεγομένου εν Ευ­ρώπη πρακτικού πνεύματος την με-μελετημένην και αποδεδειγμένην  παρασκευήν των  κατ' ιδίαν εθνικών δυνάμεων των λαών και προ παντός με την στρατιωτικήν συγκρότησιν αυτών.

Αντιθέτως η Ιταλία τότε προήγετο και πάλιν εις τα γράμματα, τας επιστήμας και τας  τέχνας, αλλά κα­θυστερεί προδήλως εις την οικονο­μικήν  και πολεμικήν  κατάστασίν της.

Η  γεωγραφική όμως θέσις της, ο διαρκώς αυξανόμενος πληθυσμός της Μιχ. Δ. Βολανάκης και η αναμφισβήτητος διπλωματική  δεξιότης   της   συνετέλεσαν,   ώστε να συνδεθή μετά της τότε ισχυρότερας και ενδοξοτέρας στρατιωτικής δυνάμεως  της Ευρώπης, της Γερμανίας , και  μετ' αυτής έτι της πατροπαραδό­του και επικινδύνου εχθράς της Αυστρίας.

Τούτο όμως δεν ικανοποιεί απολύτως τας ίταλικάς επιδιώξεις, αίτινες συνίσταντο προ παντός εις την ανάδειξιν της Ιταλίας εις πραγματι­κώς εξέχουσαν και προτίστως  ισχύουσαν  δύναμιν, όπερ θα επραγματοποιείτο διά της πλήρους εθνικής αποκαταστάσεως όλων των Ιταλών και  της συνενώσεως μετά της  Ιταλίας όλων  των εδαφών του ιταλικού απολυτρωτισμού.

Ίνα δε ικανοποιηθώσι πάντες οι ιταλικοί πόθοι, θα εχρειάζετο γεν­ναία και αποτελεσματική συμμετοχή της Ιταλίας εις τον μέγαν πόλεμον, όστις ανεμένετο υπό πάντων ότι θάττον ή βραδύτερον θα εξερρηγνύετο, θα διέσπα τα πλαίσια των κρατών, θα εξήλειψε τα ορόσημα των και, γενι­κώς ειπείν, θα καθίστα τον χάρτην της Ευρώπης ζύμην προς μετάπλασιν.

Υπό τας συνθήκας ταύτας η Ιταλία ευρέθη αντιμέτωπος προς την φοβεράν απόφασιν των διευθυνόντων πολιτικών και στρατιωτικών κύκλων του Βερολίνου, όπως διά πυρός και αιμάτων εξαναγκασθή ο κόσμος να δεχθή τας απόψεις των περί διευθετήσεως των της οικουμένης κατά τρόπον τελείως εξασφαλίζοντα την απ' αιώνων ποθουμένην τευτονικήν μονοκρατο­ρίαν. Η Ιταλία δεν έσπευσε μετά την έκρηξιν του μεγάλου πολέμου εις την άμεσον επέμβασιν, ως θα ανεμένετο, δεδομένου ότι η μετά των κεντρι­κών δυνάμεων συμφωνία της είχε τον αναμφισβήτητον τύπον συμμαχίας.

Η δικαιολογία ήτο κατά το φαινόμενον μεν, ότι η φιλελεύθερα δημο­κρατική ψυχολογία του ιταλικού λαού αντετίθετο προς την σύμπραξιν μετά των μοναρχουμένων συμμάχων δυνάμεων, εφ' όσον αύται επεδίωκον την υποταγήν του κόσμου εις σύστημα άκρως αντίθετον  προς τας παραδόσεις, τα ιερά και τα όσια και την θέλησιν αυτού, κατ' ουσίαν όμως, διότι η χώρα ήτο όλως απαράσκευος δια μεγάλας πολεμικάς περιπετείας και ησκείτο επ' αυτής συστηματικώς από ικανών ετών κρυφία, αλλ' αποτελεσματική επίδρασις της Αγγλίας και της Γαλλίας.

Όταν δε μετά εν έτος από της ενάρξεως του πολέμου και καθ' ον ακριβώς χρóvov ο τευτονικός δαίμων τού πολέμου είχεν εγκαθιδρυθή απαρασάλευτος επί μεγίστων και σπουδαιοτάτων τμημάτων των εχθρικών χω­ρών, η Ιταλία παραδόξως εξερχόμενη εκ της ειρηνικής της αναμονής, κα-τήρχετο εις τον πόλεμον παρά το πλευρόν της Συνεννοήσεως και έστελλε τον στρατόν της εναντίον της Αυστρίας, το τόλμημα ήτο μέγα και αι ακολουθήσασαι θυσίαι απέβησαν μέγισται:

Βεβαίως η Ιταλία δι' ιδιαιτέρων μυστικών συμφωνιών (του Λονδίνου και του Αγίου Ιωάννου) είχεν εξασφαλίσει αξιόλογον ανταμοιβήν εκ μέρους των νέων εν πολέμω συμμάχων της, ότι δηλ. εν περιπτώσει της ως βεβαίας άλλως τε ελπιζομένης νίκης της Συνεννοήσεως θα εκαρπούτο σημαντικάς εδαφικάς και άλλας ωφελείας εκ της αποφασισθείσης διαλύσεως της δυαδικής μοναρχίας.

Αλλ' επειδή μετά την έξοδον της Ιταλίας εις τον πόλεμον συνέπρα­ξαν και άλλα έθνη μετά των Δυνάμεων της Συνεννοήσεως, αι δε φυλετικαί και άλλαι επιδιώξεις τούτων θα  παρέμενον απραγματοποίητοι, αν εφηρμόζοντο πλήρως αι προμνημονευθείσαι μυστικαί εν πολλοίς συμφωνίαι  Γαλ­λίας, Αγγλίας και Ιταλίας, διά τούτο η  τότε Ιταλική κυβέρνησις και μέγιστον μέρος της Ιταλικής δημοσίας γνώμης ήσθάνθησαν άπογοήτευσιν εκ των αποτελεσμάτων  της μεγάλης εν Παρισίοις συνδιασκέψεως της ειρήνης.

Το συναίσθημα τούτο, δεόντως καλλιεργηθέν παρά τω ιταλικώ λαώ, εγέννησεν ακριβώς την ιδέαν του φασισμού, ήτοι την εναπόθεσιν της πραγ­ματοποιήσεως των πόθων της Ιταλίας εις τας ιδίας της δυνάμεις, δι΄ων δεν θα επετυγχάνετο μόνον η εκπλήρωσις των εθνικών ιταλικών πόθων, αλλά θα υπεβάλλοντο και εις σιδηράν πειθαρχίαν αι αναρχούμεναι τότε ένεκα της επαναστατικής των Ιδεολογίας εργατικαί ιδία μάζαι.

Τα γεγονότα της περιόδου εκείνης περιτράνως μαρτυρούσιν ότι τα προαναφερόμενα βασικά αίτια της γενέσεως του φασισμού είνε και τα πραγματικά.Ούτω των πρώτων οχλαγωγικών διαδηλώσεων, αίτινες  υπήρξαν η απαρχή μακράς σειράς λαϊκών διαμαρτυριών, και εν τέλει κατέληξαν εις την περιλάλητον και ιστορικήν πορείαν προς την Ρώμην, (marcia su Roma) ηγήθη αυτή η νόμιμος αρχή της χώρας , υπό τον πρωθυπουργόν  Ορλάνδο, διεκδικούσα και αξιούσα, όπως οι υψηλοί σύνεδροι των Παρι­σίων ολοκληρώσωσι την εθνικήν αναγέννησιν της Ιταλίας. Το πανίσχυρον όμως τότε σοσιαλιστικόν κόμμα της Ιταλίας, ούτινος ηγούντο άνδρες ισχυροί και γενικού κύρους, ικανοί δε να φθάσωσιν εις τα έσχατα προς πραγματοποίησιν των σκοπών των, προεκάλεσε δια των δημοσιογραφικών του οργάνων, των φανατικών πρακτόρων του και της ισχυράς επί του αποκαμόντος εκ του πολέμου λαού επιρροής των κατά τόπους άριστα ώργανωμένων τμημάτων του εμφύλιον πόλεμον και εγκατέστησεν εις μεγάλα βιομηχανικά κέντρα της Ιταλίας σχεδόν σοβιετικήν κυβέρνησιν.

Ο κίνδυνος του ιταλικού έθνους ως εκ τούτου ήτο μέγιστος. Ο στρα­τός, η διοίκησις, όλη η αστική συγκρότησις, το παρόν και το μέλλον της ιταλικής πατρίδος, παρεδίδοντο εις την μη καταφανή έτι βούλησιν του δαίμονος της επαναστάσεως.

Κατά του κινδύνου τούτου το κράτος και η κοινωνία συνεκέντρωσαν ειδικήν δύναμιν ομάδων αντιδραστικών υπό την θαρραλέαν και αληθώς επιδεξίαν και εμπνευσμένην ηγεσίαν παλαιού και δεδοκιμασμένου μαχη­τού των πολιτικών αγώνων και γνωστού εις τας λαϊκάς μάζας δημοσιογρά­φου και δημαγωγού, του Μπενίτο Μουσσολίνι, όστις και τον κίνδυνον τού­τον ευθύς ηδυνήθη να άπομακρύνη και ευρύτερα σχέδια πολεμικής και κοι­νωνικής αναδημιουργίας να επιδίωξη. Ούτω δε καθ' ον ακόμη χρόνον η ιταλική κυβέρνησις παρηκολούθει αναποφάσιστος την εσωτερικήν συνταραχήν, ο Μουσσολίνι τη 28η Οκτωβρίου του 1922, ήτοι μόλις μετά τρία έτη και επτά μήνας από της εν Μιλάνω κατά τον Μάρτιον του 1919 ιδρύ­σεως του μαχητικού συνδέσμου (fascio Italiano di combatimento) , δι' ου κατήρξατο του φασιστικού αγώνος, επραγματοποίησε και την ουσιαστικήν κατοχήν της αρχής, βαδίσας προς την Ρώμην επί κεφαλής πολλών μυριάδων ενόπλων οπαδών, και φερόντων ομοιόμορφον μέλαιναν στολήν και κατασκηνώσας ως αληθής κυρίαρχος περί αυτήν.

Από της ημέρας εκείνης η τύχη της Ιταλίας μετεβλήθη και νέον όλως στοιχείον προέβαλεν εν τη διαμορφώσει του πολιτικού και κοινωνι­κού βίου της χώρας, ης πάντες oι πολιτειακοί παράγοντες απ' αυτού του βασιλέως έγιναν εκουσίως ή ακουσίως δοριάλωτοι του φασισμού.

Την κατίσχυσιν του φασισμού επηκολούθησεν, ως ήτο φυσικόν, η εξάρθρωσις του πρότερον ισχύοντος δημοκρατικού και φιλελευθέρου συστή­ματος και η επαναστατική βία εμφάνισις νέων μορφών πολιτειακής, διοι­κητικής και οικονομικής οργανώσεως, περί ων θα κάμωμεν αμέσως κατω­τέρω λόγον.

Ο φασισμός εβασίσθη τελικώς επί δύο αρχών, ων η πρώτη και σπου­δαιότατη, συγγεννηθείσα μετ' αυτού, συνίστατο εις το ότι η θέλησίς του ήτο και θέλησις του έθνους, η δε δευτέρα, προκύψασα μετά την οριστικήν διακοπήν πάσης σχέσεως του μετά του λοιπού πολιτικού κόσμου της Ιτα­λίας, ήτο η κήρυξις εκτός νόμου πάσης κατ' αυτού αντιδράσεως.

Ως εκ τούτου κατά λογικόν πλέον επακολούθημα ο φασισμός δεν είνε πολιτικόν κόμμα, αλλ' όργανον απαραίτητον, δι' ου εκφράζεται η εθνική θέλησις και γίνεται εκτελεστική εξουσία.

Η κυβέρνησις ούτω αποτελεί την εκφρασιν της δυνάμεως ταύτης του φασισμού, ο δ'  αρχηγός της κυβερνήσεως, καταστάς ο μόνος ρυθμιστής όλων των εν τη πολιτεία εξουσιών, κατευθύνει διά μόνης της θελήσεως του πάσας τας ενεργείας των υπουργών, ους διορίζει μεν ο βασιλεύς τη υπο­δείξει του, απέναντι του οποίου και μόνον είνε ούτοι υπεύθυνοι.

Κατ' ακολουθίαν ο πρωθυπουργός δεν είνε πλέον εν Ιταλία πρόεδρος κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, αλλ' ο ασκών απόλυτον εξουσίαν και πραγματικός αρχηγός της πολιτείας.

Παρά την κυβέρνησιν υφίσταται και άλλος θεσμός, καθαράς φασιστι­κής εμπνεύσεως συνθέσεως, το λεγόμενον μέγα έθνικόν συμβούλιον του φα­σισμού (Μ. Φ. Ε. Σ.).

Τούτο ιδρύθη προς διεξαγωγήν του μεγάλου υπέρ κατισχύσεις αγώ­νος του φασισμού κατά το 1922, συγκεντρώνει ολόκληρον  την δύναμιν αυ­τού και ρυθμίζει πάσαν εν τη διαξαγωγή των κρατικών υποθέσεων ενέρ­γειαν , κανονίζον προς τούτοις και την εν τη φασιστική πολιτεία ιεραρχικήν τάξιν.

Και κατά τον καταρτισμόν δε του υψίστου και παντοδυνάμου τούτου οργάνου του φασισμού καταδεικνύεται η όλως εξαιρετική και υπέροχος θέσις του αρχηγού της κυβερνήσεως, διότι τούτο, αποτελούμενον εκ των υπουργών, εκ των προέδρων της Γερουσίας και της Βουλής, εκ του γενι­κού γραμματέως του φασιστικού κόμματος, ως και εκ τίνων άλλων ανω­τάτων βαθμούχων, ευρίσκεται ύπό την άμεσον αρχηγίαν εκείνου.

Μεταξύ των έργων του ανωτάτου τούτου συμβουλίου είνε ο καταρτι­σμός του καταλόγου των διοριστέων υπουργών και υφυπουργών υπό του βασιλέως, τη υποδείξει πάντοτε, ως προερρήθη, του πρωθυπουργού, του πίνακος των εκλεκτέων βουλευτών, η παροχή, δωρεάν πάντοτε, γνώμης περί ζητημάτων αφορώντων εις την οργανικήν σύνθεσιν του φασιστικού κράτους και του πολιτεύματος του, και το πάντων σπουδαιότατον ,η υπόδειξις των προσώπων", εφ' ων ο βασιλεύς θα διορίση τον αρχηγόν της κυ­βερνήσεως εν περιπτώσει χηρείας της, υπερτάτης εν τη πολιτεία θέσεως ταύτης.

Ο φασισμός χρησιμοποιών την από της υπ' αυτού καταλήψεως της αρχής κτηθείσαν πείραν, και ταυτοχρόνως πιστεύων ότι το κυρίαρχον εν τη πολιτεία στοιχείον δεν είνε ο λαός, αλλά το κράτος, εις ο το παν ανή­κει, και υπέρ ου τα πάντα γίνονται, επεδίωξεν, όπως η απόλυτος αύτη έν­νοια και ενέργεια ενσαρκωθή εις τας παραγωγικάς δυνάμεις του έθνους, συγκεκροτημένας εις οργανώσεις και συλλόγους.

Αι οργανώσεις αύται είνε επαγγελματικαί και εργατικαί, λειτουργούσαι συμφώνως προς τον από της 21ης Απριλίου 1927 καταστατικόν  χάρτην της εργασίας (La carta del lavoro), oι δε σύλλογοι είνε σύνδεσμοι, α­ποβλέποντες εις ανωτέρους διανοητικούς, μορφωτικούς, ηθικούς ή και πο­λιτικούς προσηλυτιστικούς υπέρ του φασισμού σκοπούς.

Τα σωματεία ταύτα ευρίσκονται υπό την έμμεσον εποπτείαν και καθο-δήγησιν του Μ. Φ. Ε. Σ. και εξαρτώνται αμέσως εξ ειδικού υπουργείου, του λεγομένου υπουργείου των οργανώσεων, (corporationi) όπερ προΐστα­ται πάσης ενεργείας, τεινούσης εις την πραγματοποίησιν του οικονομικού σκοπού των, όστις πάλιν, συνίσταται εις τον συντονισμόν της προσπαθείας εργοδοτών και εργατών, κεφαλαίου και εργασίας προς εν αρμονία και αμίλλη ανάπτυξιν της βιομηχανίας, της γεωργίας και του εμπορίου της χώρας.

Εν τούτω καταφαίνεται ριζική διαφορά του φασιστικού συστήματος προς το σοσιαλιστικόν, διότι ο  μεν φασισμός βασίζει την ανάπτυξιν των παραγωγικών και οικονομικών δυνάμεων εις την συνεργασίαν των  τάξεων,  αντιθέτως προς τον σοσιαλισμόν, όστις, ως γνωστόν, φρονεί ότι  τούτο επι­τυγχάνεται μόνον δια του εξαφανισμού των τάξεων, ήτοι της οριστικής και αναντιρρήτου επικρατήσεως της μιας τούτων, της εργατικής.Όθεν ο φασισμός αποκρούει ως παρανόμους τας τε απεργίας και  τας ανταπεργίας, και δικάζων δι' ειδικού δικαστηρίου, του λεγομένου δικαστηρίου της εργασίας, τιμωρεί αυτάς αυστηρώς.

Αι προειρημέναι οργανώσεις ούσαι καθαρώς εθνικαί, στερούνται απολύτως του δικαιώματος συμμετοχής εις διεθνείς οργανώσεις, εκτός αν το προϊστάμενον αυτών υπουργείον, κρίνον εξυπηρετικόν  του εθνικού συμ­φέροντος, δώση την προς τούτο ρητήν συναίνεσίν του, οπότε αι οργανώσεις αντιπροσωπεύονται υπό τούτου,

Αι οργανώσεις πλην του παραγωγικού και οικονομικού των σκοπού έχουσι και έτερον προορισμόν, την συγκρότησιν δηλ. της Βουλής. Η Βου­λή είνε σώμα αιρετόν καΐ αντιπροσωπευτικόν, καταρτίζεται όμως κατά  ιδιόρρυθμον και καινοφανές σύστημα, όπερ εισήγαγεν ο αρχηγός της κυ­βερνήσεως δια του από 17 Μαΐου 1928 εκλογικού νόμου. Απαρτίζεται δε εκ 400 μελών, εκλεγομένων κατ' ειδικήν διαδικασίαν μεταξύ 1.000 υποψηφίων, ων 800 μεν προτείνονται υπό των οργανώσεων 200 δε υπό του ανωτάτου φασιστικού συμβουλίου. Πλην της Βουλής υφίσταται και έτερον νομοθετικόν σώμα ισόβιον, απεριορίστου δ'  αριθμού μελών, και καθα­ρώς αριστοκρατικών, η γερουσία-, θεσμός προερχόμενος εκ παλαιοτέρου ο­μοειδούς συστήματος, προβλεπομένου ήδη εν τω 33 αριθ. του από 4 Μαρ­τίου 1848 συντάγματος τού βασιλέως Καρόλου Αλβέρτου.

Ως πάσαι δε αι εν τη πολιτεία εξουσίαι δημιουργούνται υπό του φα­σισμού και λειτουργούσιν υπέρ αυτού, ούτω και η υψίστη και ιερωτάτη, η της δικαιοσύνης, πλην των ασχολιών της εις υποθέσεις του αστικού και ποι­νικού δικαίου, εφαρμόζει δι' ειδικού δικαστηρίου και τους νόμους, δι' ων κατοχυρούται το φασιστικόν καθεστώς, ήτοι είνε και αύτη θεραπαινίς της μεγίστης εν τη πολιτεία θέσεως του φασισμού και των γενικών σκοπών αυ­τού.

Ο φασισμός διά του συστήματος τούτου επιδιώκει την πραγματοποίη­σιν  των εθνικών, κοινωνικών και οικονομικών του σκοπών, χρησιμοποιών συστηματικώς και ανενδότως, μετά πείσματος και φανατισμού, αλλά και δεξιότητος απαράμιλλου, όλας τας ηθικάς και πνευματικάς δυνάμεις του έθνους και διαπλάσεως την νέαν κοινωνικήν κατά τας εμπνεύσεις και βου­λήσεις αυτού.

Ούτω διηυθέτησε και τας από εξ και πλέον δεκαετηρίδων νόθους και βλαπτικάς σχέσεις της ιταλικής πολιτείας μετά του Πάπα, κατέστησε την παιδείαν ασφαλές και πλήρες μέσον διαμορφώσεως και εθνικής διαπλάσεως της ιταλικής νεολαίας συμφώνως προς τα ιδεώδη και τους σκοπούς του και διά της υπαγωγής ολοκλήρου του έθνους εις σιδηράν πειθαρχίαν , ε­πέβαλε γενικόν σύστημα στρατιωτικού καταρτισμού αυτού από της νεαρωτάτης ηλικίας.

Οι σκοποί του φασισμού και τα ιδεώδη του ούτε εξεδηλώθησαν, ούτε διετυπώθησαν, ούτε απεσαφηνίσθησαν ευθύς εξ αρχής. Διαρκώς ο φασι­σμός καθ' όλην την από της κατισχύσεώς του δεκαετίαν, ως και πρότερον, κατά τα προπαρασκευαστικά του έτη, και σήμερον, ευρίσκεται εν τω γίγνεσθαι" τούτο δε ακριβώς αποτελεί την εξαίρετον δυναμικότητα του, την στερεάν επιβολήν  του και τας ισχυράς ελπίδας ότι θα συνέχιση την σταδι­οδρομίαν του επί μακρόν.

Η προσήλωσίς του εις τα εσωτερικά και εξωτερικά συμφέροντα του κράτους, δεδικαιολογημένα και αδικαιολόγητα, δίκαια τε και άδικα, είνε όντως καταπληκτική, και δύναται να αποτελέση παράδειγμα προς μίμησιν εις τάς δημοκρατικά: και κοινοόουλευτικάς πολιτείας, αίτινες εκ φύ­σεως και καταρτισμού, περισπώνται υπέρ το δέον περί την κρείττονα διε­ξαγωγήν των κρατικών υποθέσεων και εξυπηρέτησιν του κοινού συμφέ­ροντος.

Το Λαϊκόν Πανεπιστήμιον
της  "ΒΡΑΔΥΝΗΣ"
ΤΕΥΧΟΣ ΤΡΙΤΟΝ
ΜΑΪΟΣ-ΙΟΥΛΙΟΣ 1933

Το μέγα και φωτοβόλον όραμα της Ρώμης, ως εννοίας και ιστορικής πραγματικότητος, ευρίσκεται αδιακόπως προ της ψυχής και της διανοίας των ηγετών του φασισμού, και μάλιστα του φύσει και θέσει δυνατοτάτου όλων, του πανίσχυρου και κυριάρχου εν τη φασιστική πολιτεία Μπενίτο Μουσσολίνι.

Αν αι σημεριναί συνθήκαι του κόσμου ήσαν διάφοροι, αν τα λοιπά κράτη του κόσμου δεν ευρίσκοντο εν επιφυλακή και δεν ηγρύπνουν περί του ιδίου των συμφέροντος, και αν η Ιταλία δεν ήτο εκ φύσεως τόσον πτωχή, ο φασισμός εν τω επιμόνω και δημιουργικώ ενθουσιασμώ και οργασμώ του θα επετύγχανε διά του δυαδικού δόγματος του, πειθαρχία και εργασία, (disciplina e favoro) πράγματι να εισαγάγη την Ιταλίαν εις την μεγάλην και ιστορικήν λεωφόρον, εφ' ης εβάδισεν η Ρώμη.

Σημ. Λεπτομερεστάτην του φασιστικού συστήματος ανάπτυξιν ευρίσκει ο αναγνώστης εν τω περισπουδάστω συγγράμματι του . Μιχαήλ Δ. Βολονάκη, "αγωγήν του πολίτου", όπερ προ μικρού εξεδόθη και είλκυσε δικαιότατα το γενικόν ενδιαφέρον.